Rosin:
PROSNA-(1268 Przosna, Proszna), lewoboczny dopływ średniej Warty. 1268 Bolesław Pob. zbudował zamek w ziemi rudzkiej nad rz. P. (MPH 3, 35; DH 2, 409); 1357 wsie abpa: Bukownica i Biskupice w ziemi kal. po drugiej stronie rz. P. (Wp 1354); 1396 Władysław Opol. wysłał pomoc do Bolesławca, który opływała zewsząd rz. P. (DH 3, 517); 1401 Bern. Wierusz miał nadać paul. wieruszowskim rz. P. (DP 47 fals.); 1403 Marcin z Borowna, star. bolesł., przysądził wójtowi bolesł. rz. P. od mostu do mł. chotynińskiego z wyjątkiem granic posiadłości Budzice (MK 17, 124-125); 1411 Tomko z Komornik kupił od sołtysa z Wróblewa (zob.) młyn na rz. P. (AGd 756); 1462 Albert z Wróblewa zastawił młyn na rz. P. (GW 1, 85); 1496 król zatwierdził mieszczanom bolesł. m.in. posiadanie P. (MK 17, 124).
Słownik Geograficzny:
Prosna, rzeka, lewy dopływ Warty, powstaje na Szląsku, pod Żarzyskiem (Sorsisk), niegdyś własnością (1193 r.) klasztoru N. M. Panny na Piasku w Wrocławiu, u stóp wzgórza wznoszącego się na 285 mt. npm. Płynie zrazu od północy ku południowemu wschodowi; pod Biskupicami (Bischdorf) skręca ku wschodowi, dotykając lasu biskupickiego i biegnie na Wolęcin (262 mt. ), gdzie z prawego brzegu zasila się strugą radłowską. Minąwszy tę wieś porusza młyn Kowal, zmienia następnie swój bieg ku północy, oblewa zachodnie krańce Psurowa (239 mt.); obraca młyny: Bieniasz (Beasch, Bensch), Scymik na wysokości Ligoty, Raj (Roj, 268) pod Sternalicami (254 mt.), Kozak (Kozok na mapie sztab. a Makosch na mapach Reymanna i Engelhardta), Węgieł (Waengel) i Drochepka (Droschepka, Drschepka, Wilhelm), poniżej którego dobiega granicy królestwa polskiego. Długość biegu jej na tej przestrzeni wynosi 9·1 klm. Od miejsca tego do Siemianic odgranicza P. powiaty: olesiński i kluczborski od wieluńskiego; o 600 mt. dalej oblewa Kuźnicę Żytniowską; lewy jej brzeg wznosi się tu 213 mt.; następnie zmierzając ku półn.-zachodowi, płynie przez Wytokę, przedzieloną kordonem granicznym, na osadę wieluńską Pomyków, naprzeciw której stoi młyn Bonasch (?), i dostarcza wody młynom: Marosch (?), Paprotnik, Gola (Goller Muehle), Rzepka, gdzie zasila się z prawego brzegu strugą od Brzezin, Roch i Zimnowody (Kaltwasser), w pobliżu którego przyjmuje z lew. brzegu strugę kościelecką, a nieco dalej, pod Jastrzygowicami, naprzeciw Wygiełdowa, potok od Żarzyska. Od Jastrzygowic i Wygiełdowa zmierza ku Górzowu, powyżej którego znajduje się huta Paulina, obraca młyn Jagła (Jagel, Jaglauer, Jagelowski) i skręca potem ku północy. Pod Gorzowem przyjmuje Brzeźnicę (Briesenitz, mylnie Brynica) i płynącą od Szczotek (Sotken) strugę, odlewając staw naprzeciw Czyszkowa. Gorzów (205 mt.) był kasztelanią w r. 1274, a zamczysko miejscowe miało być wzniesione podczas najazdu Tatarów w r. 1241. P. mająca na Szląsku brzegi wzgórzyste, płynie od Wytoki do ujścia swego śród nizkich wybrzeży, pokrytych łąkami, przerywanemi tu i ówdzie pasmem pagórków, czarnoziemem lub lasami. W biegu tym tworzy drobne stawy i rozliczne łachy, zarastające trawą, trzciną i rokitą. Minąwszy Gorzów, obraca młyn Łączny (Wiesenmuehle), zasila się strugą od Lubiąża i oblewa wschodnią odnogą Praszkę a zachodnią Trusice i Zawisną. Między Praszką i Bugajem wpada do P. z praw. brzegu Jaworka, a nieco dalej strumień ożarowski al. Utrata przy młynie tejże nazwy, pod Krzyżańcowicami, do zachodniego zaś ramienia jej uchodzi struga płynąca od Goli. Krzyżańcowice, wieś fabryczna, rozciągająca się na 11 klm. wzdłuż lewego pobrzeża P., posiada hutę żelazną Wsisko (Alt-Wziesko), a na półn.-zachodnim krańcu jej stoi fol. Łącznów. Po stronie królestwa polskiego rozpościerają się pola kowalskie od Utraty ku Przedmościu; na przestrzeni tej stoi na wschodniej odnodze P. młyn Plewa (Plewo, Plewy). Naprzeciw Przedmościa, nad strugą płynącą od Przymiarek (Koenigswille), która tu wpada do P., rozłożyła się wieś kościelna Zdziechowice (Seichwitz), a o 2 klm. na północ od Przedmościa uchodzą dwa strumienie, łączące się pod Śmiałkami. Nieco dalej stoi na P. młyn Kik (Kijek) a przy nim bogate pokłady torfu; na przeciwległem pobrzeżu wznoszą się pagórki Zdziechowickie z szczątkami lasu. Uchodząc tędy z kraju królowa Bona kazała podobno usypać groblę dla łatwiejszej przeprawy skarbów swoich; szedł tu stary trakt z Wielunia do Byczyny, którym wiodła najbliższa i najdogodniejsza droga z Warszawy po za granice Rzpltej. Podanie wiąże ucieczkę Bony z młynem, zwanym dotąd Groblą Królewską. P. przed tym młynem odlewa staw na praw. brzegu i przyjmuje dwie strugi, od Komornik i od Mokrska. Między Kijkiem (Kik) a Groblą zmienia P. swój bieg ku zachodowi; poniżej Grobli przyjmuje z lewego brzegu strugę uszycką; o 11 klm. w dół rzeki stoi na prawym brzegu młyn Ług, a na zachód, odnodze jej, po stronie Szląska, młyn Utrata. Od Ługu ku północy ciągnie się smug bagnisty, który za Skomlinem rozramienia się ku Wieluniowi z jednej, a ku Wieruszowowi z drugiej strony. Tym smugiem sączy się od karczmy Brzozówki struga, która poniżej Zawady uchodzi do P. O 1·4 klm. na zachód od ujścia tego stoi młyn dzierżkowicki, Bezulą zwany, a naprzeciw, t. j. na zachodniej odnodze Prosny, młyn Nędza (Nensa u Engelhardta, Nonsir u Reymanna). Nieopodal ztąd, wśród łąk i bagien schodzą się granice pow. szląskich: olesińskiego i kluczborskiego; o 1·7 klm. ku zachodowi wpada do P. z lew. brzegu struga roszkowicka, a w pobliżu ujścia jej stoją dwa młyny: sierosławicki po stronie Szląska i Krupka po stronie królestwa polskiego. Między Krupką a wsią Golą o 2·2 klm. na połud.-wschód od Wójcina oznacza mapa Reymanna na prawym brzegu Prosny młyn Pohl; na lewej zaś odnodze na północo-wschód od Byczyny, stoi młyn kluczowski. Wieś Gola, należąca do dóbr wójcińskich, leży na starym trakcie z Bolesławca do Byczyny. Tuż przy Goli, ku zachodowi, znajduje się młyn i karczma Zmyślona (Myslony-Krug). Odtąd do samego Bolesławca spotykamy jedną tylko osadę na prawym brzegu Prosny, t. j. młyn chrościński Kasandrą zwany; Chróścin zaś, własność niegdyś cystersek ołobockich (1245 r.), leży o 1 klm. od rzeki. Powyżej Goli wieluńskiej rozdziela się P. na dwa ramiona; północne stanowi granicę, a południowo tworzy łachę pokrytą łąkami, do 5 klm. długą. Na południowej odnodze stoją młyny: gołkowicki i nowowiejski. Po złączeniu się obu ramion, na wysokości Kosztowa, zwraca się P. ku północy. Naprzeciw młyna chrościńskiego schodzą się granice pow. ostrzeszowskiego i kluczborskiego, a nieco dalej wpada Pratwa, najznaczniejszy przypływ P. z lewego brzegu. Od młyna Kasandra rozdziela dziś P. historyczna, ziemię wieluńską; lewe jej pobrzeże z pow. ostrzeszowskim przypadło Prusom, a prawe pozostało przy królestwie polskiem. W odległych wiekach bezpośrednie brzegi P. od Gorzowa po pod Bolesławiec nie były przystępno osadnikom; prócz młynów, o których powstaniu nie posiadamy wskazówek, znajdujemy tam późniejsze tylko osady. Jeszcze późniejsze, jak np. Chróścin, Chotynin i Mieleszyn, powstawały w pewnem oddaleniu. Bolesławiec był drugim grodem nadbrzeżnym; Bolesław syn Odonicza, wspomina o nim w dyplomatach z r. 1277 jako o grodzie, przy którym zaczął zakładać miasto. Podział Polski urwał miastu położone na lewym brzegu Prosny grunta, na których stoi Podbolesławiec, a ststwu bolesławickiemu: Jankowy, Donaborów i Wyszanów. Od Bolesławca ku północy ciągnie się wzdłuż praw. brzegu rzeki pasmo wzgórz po pod Wieruszów; przeciwległy zaś brzeg jest nizki, pokryty szczątkami lasów, zaroślami i łąkami. Okolicę Siemianic (182 mt.) i Opatowa (168 mt.) tylko urozmaicają nieznaczne pagórki. Prawe pobrzeże P. w okolicy Bolesławca, dokąd sięgały posiadłości cystersek ołobockich, zaludniało się wcześniej aniżeli lewe, przeciwległe; tu pojawia się w XIII w. Opatów, pod r. 1280 jako własność klasztoru św. Wincentego w Wrocławiu, tam Chróścin (1245), Bolesławiec (1266), Chotynin (1213) i Mieleszyn (1245), pominąwszy Łubnice i inne osady w znaczniejszem nieco promieniu. Między Chotyninem a nowszą osadą Piaskami, zwaną, stoi kościółek św. Małgorzaty; u stóp jego wije się strumyk, który powstaje między Żażarem a Wójcinem i na wysokości Piasków uchodzi do P. Rzeka rozdziela się tu na dwa ramiona; główne koryto tworzy granicę, a na wschodniej odnodze znajduje się młyn Krupka. Od pustkowia ostrzeszowskiego „Szpot” płynie P. jednem korytem na przestrzeni 1·3 klm. i znów się rozdziela przy młynie Moszczyńskim; na odnodze wschodniej, o 1·3 klm. na zachód od Mieleszyna, stoi młyn Chochół a nieco dalej hamernia miedzi (Seiegacz u Engelhardta), naprzeciw której znajduje się fol. Dobrygość. O 1 klm. poniżej hamerni łączą się oba ramiona w jedno koryto, do którego wpada strumień płynący od Parcic. Ztąd P. toczy się wśród bujnych łąk na Wieruszów; naprzeciw tej osady, z lewego brzegu, uchodzi Janica a raczej Niesób, nad którym odbył się wiec w r. 1233 i którego dolna część przed r. 1793 odgraniczała pow. ostrzeszowski od wieluńskiego. Do Wieruszowa spływają: droga żelazna wrocławska, bity trakt z Kępna, gościńce: z Byczyny, Ostrzeszowa i Grabowa, na lewem porzeczu Prosny, z Wielunia i Złoczewa na jej prawem porzeczu. Komory celne, straże graniczne i roje przemytników osiadły tu w bieżącem stuleciu po obu brzegach rzeki; Podzamcze wieruszowskie stało się jednym z etapów kolonizacyi niemieckiej prącej ku wschodowi. Wieruszów istniał już około 1360 r. wraz z poblizkiemi osadami na lew. brzegu: Świba, Mirków (1253 ?), Wyszanów i Lubczyna. O 700 kroków od zamku wieruszowskiego ku północy stoi na odnodze wschodniej młyn Pasternik. Jak Bolesławiec i Wieruszów tak też Mirków przecięto na dwoje przy podziale; na gruntach po stronie królestwa polskiego powstała istniejąca dotąd papiernia. Tu przyjmuje P. płynącą od Kopanin sokolnickich Brzeźnicę; nieco dalej, na brzegu, leży os. Sopel, a młyn cieszęciński stoi przy ujściu strugi, powstającej między Osową a Galewicami. W Cieszęcinie stał kościół p. w. św. Wojciecha już przed r. 1523; nie dalej też sięgają wiadomości nasze o pogranicznym Osieku; naprzeciw tej wsi przyjmuje P. z lewego brzegu strugę jutrkowską. Na tym brzegu, ku północy od wspomnianego właśnie ujścia, na przestrzeni około 41 klm. osiadły: Śpik, Zimak, Tonia i Niełacnowskie. Naprzeciw fol. Niełacnowskiego, pod Węgłowicami, uchodzi rzeczka powstająca z 2-ch strumieni, z których jeden płynie od Naramic, a drugi od Łęk Królewskich z pod Lututowa. Węgłowice, współczesne z Osiekiem i Cieszęcinem, leżą o 700 kroków od ramienia wschodniego i o 1 klm. od głównego koryta P., gdzie idzie granica; nad odnogą tą stoi fol. Głowienkowski; tam uchodzi struga pod Mieszałami (!) wąwozem śród pagórków, ciągnących się od Osieka po pod Węgłowice. Odtąd znikają wzgórza na praw. brzegu P. O 2 1 klm. na półn.-zachód od Węgłowic, po lew. brzegu P., między Tonią a Oświęcimiem leżą Pługawice. Pod Oświęcimiem rozdziela się znów P. na dwie odnogi, które poniżej Mieleszówki z jednej i Brzezin z drugiej strony zlewają się w jedno koryto, tworząc łachę 3 klm. długą a około 11 klm. szeroką; część połudn.-wschodnia łachy pozostała przy pow. wieluńskim, Skarydów (1360) zaś z Oświęcimiem i Mieleszówką przy powiecie ostrzeszowskim. Poniżej Brzezin stoi na prawym brzegu rzeki młyn Kiełpin, a nieco dalej fol. t n , graniczący od północy z Dębiczami. Naprzeciw Dębicz leżą Bobrowniki (1360), poniżej których t. j. pod Kuźnicą Bobrownicką, wprost Skrzynek, uchodzi Rudnica. Pod Skrzynkami wykopano w r. 1859 numizmat złoty z czasów Trajana. Tu tworzy znów P. jedną odnogę, po stronie królestwa polskiego stoi na niej młyn Osiny, a do niej przypierają pustkowia Budy i Pałaty. Naprzeciw Bud, przy młynie Olasz, powyżej Grabowa, uchodzi Porajówka. Grabów ze starostwem przecięła granica na dwoje; część jego na praw. brzegu rzeki nazwano Podgrabowem albo Paryżem. Grabów leży w nizinie, na bitym trakcie, wiodącym z Skalmierzyc do Kępna: sięga podobno 1264 r.: ztąd pochodzić mieli Zarembowie, których później (1417 r.) widzimy dziedzicami Grabowa, miasta z prawem niemieckiem. Zamczysko miejscowe, zajęte przez Władysława opolskiego, odzyskał król Władysław 1396 r. Były tu niegdyś kopalnie rudy żelaznej; mosty na P. wiodły do zamku i do kościoła parafialnego. Poniżej Grabowa, na pół drogi do Giżyc, schodzą się granice pow. ostrzeszowskiego i odolanowskiego z jednej, wieluńskiego i kaliskiego z drugiej strony. Giżyce, posiadłość arcyb. gnieźnieńskich około 1357 r., graniczą z Mącznikami, osadą późniejszą; na przeciwległym brzegu rzeki leżą Niwiska i Zamoście z Pustelnikiem (Marcyan). O 500 kroków poniżej Mącznik oddziela się znów od P. ramię, do którego wpadają Biadaszka i, nieco dalej, pod Ostrowem kaliskim, naprzeciw Kani, Łużyca powstająca pod Starcami, na półn.-zachód od Złoczowa. Ku północy od Kani, na lewym brzegu rzeki stoi młyn Teski. Wprost młyna wpada Głuszynka do odnogi, która pod Przystajnią łączy się z głównem korytem. Z lewego brzegu P. pod Raduchowem oddziela się Bystrzec, ramię przeszło 13 klm. długie, które pod Ołobokiem miesza swe wody z Ołoboczką i z nią wpada do P. Na Bystrcu, który tworzy łachę około 500 kroków szeroką, stoją 3 młyny: Podgórny (Górski) poniżej Raduchowa, Wielowiejski i Młynek Młynikowski między Wielowsią a Ołobokiem. Ku zachod. od Wielowsi (138S r.), własności niegdyś cystersek ołobockich, wznoszą się wśród wyżyn miejscowych t. zw. okopy szwedzkie. Przeciwległe, prawe porzecze jest nizkie i tu tworzy P. takie łachy, które z małemi przerwami ciągną się od Przystajni po pod Zadowice (odnoga Kakawska zowie się podobno Zapławiem). Na przestrzeni tej leżą odwieczne siedziby szlacheckie: Kakawa (1388), Wola Droszewska (1377) i Zadowice (1213). Pod Kakawą znajdowała się około 1821 r. i później papiernia, a pod Wolą Droszewską młyn i Wólka z karczmą, zwaną Zwycięztwem. Naprzeciw tej karczmy, na samej granicy stoi druga „Wydarła”, uchodzi Ołoboczką i rozłożył się Ołobok z Zamościem. Ołobok był już w r. 1208 osadą kościelną, w której niebawem stanął klasztor cystersek, uposażony przez Władysława Odonicza. W okolicy Ołoboka łowiono bobry na rzece. W 1360 r. król Kazimierz poruczył Kaliszanom, ażeby uspławnili tę rzekę na milę powyżej Ołoboka. W tej okolicy zlewała się (w pewnych porach roku) Prosna z Baryczą, dopływem Odry. Minąwszy Zamoście ołobockie, obraca P. młyny Sławiński i Zadowicki, z lewego brzegu, pod Lezioną, przyjmuje strugę od Mącznik; potem oblewa Radziszew i Osiek, gdzie rozdzieliwszy się, opuszcza granicę pruską (odolanowską). Naprzeciw Smiłowa, w miejscu późniejszej karczmy sobocińskiej, stał młyn Dobrzysłów (około 1821 r.). W pobliżu Sobocina, o 2·3 klm. na zachód od Stobna wpada do P. z prawego brzegu Krzemionka (Godziesze). Wprost Osieka gostyczyńskiego stoi folwark Józefów, a na lewym brzegu odnogi zachodniej, w powiecie kaliskim, rozłożył się z swym zamkiem Żydów (1213 r.), własność niegdyś cystersek ołobockich. Na odnodze tej, która o 0·7 klm. poniżej zamku żydowskiego łączy się z głównem łożyskiem, stoją dwa młyny, jeden bliżej Osieka, drugi na północ od Żydowa. Ztąd płynie P. dalej na Piwonice (1282), gdzie z lew. brzegu przyjmuje strumyk (Piwonija?), który obraca młyn Wilczak; potem mija Zagórzynek i Rypinek (1287), a naprzeciw Zawodzia i starego miasta Kalisza przyjmuje z praw. brzegu Swędrnię z Cienią, którą w nowszych czasach Stawką i Trojanówką przezwano. Zostawiwszy przedmieście Czaszki na lewym brzegu, obramienia Kalisz kilkoma odnogami. Na tak utworzonem ostrowiu stanął przy końcu XIII w. dzisiejszy Kalisz. Ślady pierwotnego znachodzimy w Starem Mieście, sięgającem czasów przeddziejowych. Z Kalisza, drugiej po Poznaniu stolicy wielkopolskiej, rozpromieniają się trakty i gościńce na wszystkie strony. Ku zachodowi wychodzi bity trakt na Skalmierzyce do Ostrowa odolanowskiego i stary gościniec na Kościelną Wieś i Gołuchów do Pleszewa; na wysokości Kalisza, w tymże kierunku, schodzą się niedaleko granice powiatu odolanowskiego i pleszewskiego. P. oddzielając Kalisz od Ogrodów, własności proboszczów przy kościele św. Mikołaja, zmierza ku granicy pruskiej, którą na chwilę opuściła; po prawym brzegu zostawia Majków (1282 r.) i Warszówkę (1335 r.), gdzie się znów rozdziela; zachodnią odnogą oblewa Kościelną Wieś (1171 r.), z klasztorem niegdyś benedyktynów, a wschodnią obraca młyn Woźnik, poniżej którego, o 600 kroków, w pobliżu Podlesia Kucharskiego, dobiega granicy. Rozdziela ona popod Niniew pow. kaliski od pleszewskiego. Wyjąwszy okolicę Chocza, prawy brzeg P. na tej przestrzeni jest mniej błotnisty aniżeli lewy i ztąd więcej zaludniony. Na lewym brzegu leżą Kuchary (1198 r.) o 2 klm. od głównego łożyska, Popówek (1309 r.) o 1 klm., Macew (1410 r.) o 2 klm., Jedlec (1309 r.) o 800 kroków, a Gołuchów o przeszło 3 klm.; na przeciwległym zaś pobrzeżu w Kaliskiem: Pruszkowa o 11 klm.; Zagórzyn (1326 r.) zaś, Szadek (1326) i Kurza o kilkaset kroków tylko od brzegu, a Dojutrów przypiera prawie całkiem do rzeki. Pod Dojutrowem uchodzi struga od Borkowa (71 klm. na północ od Kalisza), a pod Kurzą druga, od Jastrzębnik (1213 r.). Między Kurzą a Szadkiem stoi młyn Żabiak, Na płn.-zachód od Kurzy leżą Żerniki (1364 r.), Laszków (1136 r.) i Biskupice Kierołowskie (1293 r.), naprzeciw których, z lewego brzegu, uchodzą: Trzemna poniżej Gołuchowa i Sowinka pod Podrzeczanami, poniżej Turska (1258 r.). Na Tursko idzie trakt bity z Pleszewa do Bogusławia, komory celnej na granicy pruskiej; ztąd zaś zwyczajna droga na Grodziszczko, Janków i Blizanów do Stawiszcza. Przez sam środek Blizanowa i Jankowa płynie struga, która powstaje pod Godziątkowem, obraca Nową Piłę i wpada do P. poniżej młyna Kotusz. Przy tym młynie oddziela znów P. po stronie królestwa polskiego ramię, do którego karta sztabu pruskiego (351 Sobotka) wlewa rzekę Bawoł czyli Czarną Strugę, dopływ Warty, mylnie kreśląc jej bieg półkolem od Stawiszyna ku zachodowi. Między Kotuszem a Rokutowem, własnością niegdyś Bożogrobców miechowskich, pod Dębniakami, uchodzi do P. z lewego brzegu Ner al. Struga. Na prawym brzegu wschodniej odnogi, w Kaliskiem, leżą: Brudzewek, Kuźnia, Piła i Olesiec, późniejsze osady. Z lewego brzegu wpada do P. Korzkiewka poniżej Grodziska (1160 r.). Pod Grodziskiem, w miejscu gdy P. oddziela odnogę, zwaną strugą Żegocińską, wznoszą się t. zw. okopy szwedzkie, przedzielone takiemi zalewami od Chocza. W dawnych czasach Chocz, otoczony z jednej strony odwiecznemi lasami, a z drugiej P. i jej licznemi odnogami, obronnem był stanowiskiem i już w r. 1294 znaczną osadą, w której Przemysław II sporządzał często akta. W 1382 r. wystawiono tu gródek obronny, a starosta odolanowski Bartosz rzucił na prędce most, którego śladów możnaby szukać w wspomnianych okopach. Poniżej Chocza leżą na tem samem porzeczu: Mycielinek, Kwileń, Niniew i Obory, osady późniejsze; pod Mycielinkiem uchodzi strużka; między Niniewem a Oborami schodzą się granice pow. kaliskiego i słupskiego; naprzeciw Obór leży Łęg, siedziba niegdyś Łęskich i osada odwieczna, przy której znajdują się zwaliska starego zamku i gdzie wykopują różne zabytki przeddziejowe. Łacha utworzona tu dwoma odnogami P. ma do 16 klm. długości i 11 klm. szerokości. Ciągnie się ona wzdłuż granicy, w górę rzeki poza Grodzisko, a w dół rzeki popod Prusinów. Wzdłuż odnogi wschodniej idzie granica; odnogę zachodnią zasilają wspomniana już powyżej Korzkiewka pod Grodziskiem, Strzydzewka między Polskiem a Zbikami, strumyk od Sadziska i struga wieczyńska pod Wieczynem (1289 r.). Na północ od Wieczyna (o 1·2 klm.) stoi młyn, a na prawym brzegu Ruda Wieczyńska. Pod Oborami i Niniewem uchodzą do P. dwie strużki bezimienne. Poniżej Rudy Wieczyńskiej rozłożyły się osady: Giżałki (1285 r.), Czołnochów (1328 r.) i Szymanowice (1250 r.). Między Szymanowicami a Miniszewem z jednej i Prusinowem (1289 r.) a Białym Dębem z drugiej strony znajduje się wygodny bród na rzece. Pod Prusinowem uchodzi strumień do jej zachodniej odnogi. Na tej odnodze stoi papiernia i młyn Robakowski; wieś Robaków leży na ostrowiu. O kilka set kroków na północ od wspomnianego brodu schodzą się na lewym brzegu P. granice pow. pleszewskiego i wrzesińskiego. W powiecie tym leżą na pobrzeżu: Żerniki, Kretków (1382 r.), Chwałów i Komorze, na przeciwległym zaś brzegu: Górki, Lisewo (1480 r.), Polazinski (!), Olsza, Ruda Komorska i Modlica. Między Lisewem a Szymanowicami uchodzi do wschodniej odnogi Świerczynka, a do głównego koryta, pod Olszą, płynąca od Łukomia struga. P. uchodzi do Warty pod Modlicą, o 3 klm. na południo-zachód od Pyzdr; długość biegu jej wynosi 180 klm. Prócz wymienionych powyżej dopływów wspominają Starożytności Polskie Pokrzywnicę, której istnienia nie stwierdzają znane nam źródła, wykazana tam struga Rokułowa (!) jest Nerem, uchodzącym w pobliżu Rokutowa. Zachodząca w dyplomatach wielkopolskich pod r. 1209 Syrcha (Kod. Wielkop., n. 64) nie zdaje się być dopływem Prosny. Wątpliwym dokumentem z tegoż roku (Kod. Tyniecki, str. 9) Mieszko Stary nadał klasztorowi św. Wawrzyńca połowę P. z wszelkiemi użytkami od Kościelnej Wsi do Kuchar podłężnych; w r. 1213 Władysław Odonicz nadał klasztorowi ołobockiemu część Prosny z bobrami; r. 1247 przy podziale Wielkopolski dostał się Bolesławowi kraj od Prosny do Przemętu. W 1280 r. Przemysław II oddając Herdanowi wieś Dobrzec z pod Kalisza do osadzenia na prawie niemieckiem, pozwolił mu ryby łowić i młyny stawiać na P.; o uspławnieniu (1362) jej i o moście (1382) pod Choczem wspomniano już powyżej. Przed upadkiem Rzpltej płynęła P. środkiem pow. kaliskiego, uchodząc pod Giżycami i wypływając z niego między Żernikami a Tomicami; w r. 1793 dostała się królowi pruskiemu, a w r. 1807 księztwu warszawskiemu; od r. 1815 rozgranicza część w. ks. poznańskiego od królestwa polskiego. Pod względem archeologicznym zasługuje lewe jej porzecze na szczególną uwagę badaczy. E. Cal.
Goniec Sieradzki 1929 nr 68
— (s) Warta wylewa. Niżej podajemy dosłownie wzmiankę niektórych dzienników Łódzkich o naszym powiecie Sieradzkim.
Do Łodzi doszły już pierwsze wieści o powodzi na terenie wojew. Łódzkiego.
Szczególniej zagrożone są wybrzeża Warty, gdzie już nastąpił częściowy wylew w okolicach Dobrej, Warty i Szadku.
Wylew ten zastał ludność całkiem przygotowaną, dzięki zarządzeniom władz.
Straż ogniowa, wojsko strzelcy i organizacje włościańskie z wielką energją przeciwdziałały skutkom wylewów.
Narazie wysiedlono częściowo ludność z wiosek położonych w okolicy Warty.
Pod Szadkiem skutkiem naporu kry lodowej i wody zerwany został most łączący miasteczko z młynem wodnym, znajdującym się pod miasteczkiem.
Jak można wnioskować z dotychczasowego przebiegu powodzi, nie przedstawia się ona tak groźnie, jak przypuszczano pierwotnie. Powyższe wynika ze sprzyjających okoliczności przy topnieniu lodów i śniegów. Jedynie gwałtowny wzrost temperatury mógł by spowodować pogorszenie się sytuacji.
Okolice Prosny i Widawki mniej są zagrożone. Woda podniosła się o pół metra. Roztopy spowodowały również pewne utrudnienia komunikacyjne. Usuwają je w miarę środków władze administracyjne przy pomocy ludności".
A u nas na razie lód jeszcze pokrywa rzekę Wartę i niewiadomo kiedy ruszy.
Dziennik Łódzki 1968 nr
19
Stan wód na rzekach ziemi
łódzkiej w ciągu nocy z niedzieli na poniedziałek
obniżył się. Wyjątek pod tym względem stanowiła Warta pod
Sieradzem, gdzie nadal utrzymuje się wysoki poziom 60 cm ponad stan
alarmowy. Jest to spowodowane utrzymywaniem się zatoru lodowego
między Dziegoszewem a Suchą. Saperzy rozbili już 1.000 m tego
zatoru i obecnie jest on nadal likwidowany. Podniósł się poziom
Warty pod Uniejowem.
(...) W dalszym
ciągu obserwuje się opadanie wód Neru, Widawki i Prosny. Obecnie
alarmy przeciwpowodziowe obowiązują w następujących powiatach
województwa łódzkiego: Poddębice, Łowicz, Rawa Mazowiecka,
Sieradz i Wieluń.
