Łask

Zajączkowski:

Łask -pow. łaski
1) 1356 - wiadomość zamieszczona w przypisie J. Korytkowskiego do tekstu Ł. I, 445, bez podania źródła: (Łask) - erekcja kośc. parafialnego w Ł. przez arcbpa Jarosława. 2) 1366 kop. z końca XVI w., Lib. priv. Lasc. f. 66-67: Lasko, Łasko - villa. Arcbp Jarosław pragnąc, aby kośc. (ecclesia) w Ł. per nos fundata ... et demum consecrata rozwijał się pomyślnie, nadaje mu dziesięciny ze wsi Ł. i Ogrodzonej (dziś Łaskiej Woli, v.) pobierane dotąd przez kośc. w Sędziejowicach (v.), który w zamian za to otrzymuje od arcbpa dziesięciny z Kamostka (v.). Poza tym arcbp włącza do parafii łaskiej wsie: Ł., Ostrów (v.), Ogrodzona (v.), Górczyn (v.), Łopatki (v.) i Wronowice (v.). 3) 1386 T. Sir. I f. 1, 4: Lasko - Mathias de L. 4) 1393 T. Sir. I f. 52: Lasco - Johannes de L. 5) 1396 kop. z końca XVI w., Lib. priv. Lasc. f. 67-68; kop. z XIX w., TP 3344 f. 210: Lasko, Łasko - Wojciech z Krowicy, kasztelan lądzki, nadaje kośc. parafialnemu w Ł. Źreb Dobrogostowski (v.) w Łaskiej Woli (v.). 6) 1398 kop. 1482 r., Baruch 252, por. 328: (Łask) - (parafia). W akcie uposażenia kośc. w Pabianicach (v.) wym. jest wś Dobroń należąca do „parafii w Łasku".
7) XVI w. Ł. I, 445, 448-449: Lassko- oppidum, wł. szl., par. w m., dek. szadkowski, arch. uniejowski. 8) 1511-1518 P. 192: Lasko - par. jw., pow. szadkowski, woj. sieradzkie. 1552-1553 P. 238, 247: Lasko - jw. 1563 P. 309: Lasko. 9) XIX w. SG V, 600-603: Łask - miasto pow. nad rz. Pisią i Grabówką.
Uwagi: ad. 1 i 2. Ze względu na wzmianki zawarte w dok. z 1366 r. dotyczące kośc. w Ł. jako już ufundowanego i konsekrowanego rok 1356 jako data jego erekcji kanonicznej wydaje się wielce prawdopodobny. Odnośną wiadomość podaną przez J. Korytkowskiego przyjmuje J. Krasoń, Z dziejów Łasku, Cz. I, Łódź 1965, s. 150- 151, a także i Rosin, Studia, s. 11 jako pierwszą wzmiankę źródłową o Ł.
Dokument z 1366 r. znany był Kołdowskiemu, s. 482, który uważał go za erekcyjny parafii. Za nim datę tę jako oznaczającą termin fundacji kośc. w Ł. przyjął B. Chlebowski w SG V, 600 oraz O. Bartel, Jan Łaski, Cz. I, 1499-1556, Warszawa 1955, s. 28. Odnośnie tego dok. należy zaznaczyć, że w jego regestrze zamieszczonym w wizytacji w 1791 r. (por. H. Rybus, Archiwum kościoła w Łasku. „Ateneum Kapłańskie", t. 43, 1939, s. 291, przyp. 6) obok wyszczególnionych powyżej, wym. są jeszcze 2 miejscowości jako wchodzące w skład parafii łaskiej, a mianowicie: Dobroń (v.) i Poleszyn (v.), które poza tym występują w źródłach przed końcem XIV w.

Taryfa Podymnego 1775 r.

Łask, miasto, woj. sieradzkie, powiat szadkowski, własność szlachecka, 167 dymów.

Czajkowski 1783-84 r.

Łask miasteczko, parafia łask, dekanat szadkowski, diecezja gnieźnieńska, województwo sieradzkie, powiat piotrkowski, własność: Załuscy.

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego 1827 r.

Łask, województwo Kaliskie, obwód Sieradzki, powiat Szadkowski, parafia Łask, własność prywatna. Ilość domów 280, ludność 1809, odległość od miasta obwodowego 4.

Słownik Geograficzny:

Łask, miasto powiatowe gub. piotrkowskiej, nad rz. Pisią i Grabówką, leży pod 51° 35' 3 szerok. i 37° 49' 5 dług. geogr., w nizinie nadrzecznej. Odl. 150 w. od Warszawy, 27 w. od Sieradza, 15 w. od Szadku, 32 w. od Łodzi i 44 w. od Piotrkowa. Połączony drogami bitemi z powyższemi miastami. Najbliższa stacya dr. żel. w Łodzi. Ł. posiada kościół par. murowany katolicki, kościół ewangelicki filialny, synagogę, dom schronienia dla 4 starców i kalek, szkołę początkową 1-kl. ogólną, zakład naukowy prywatny (?), sąd pokoju okr. VI dla Łasku i Pabianic, należący do zjazdu sędziów w Piotrkowie, urząd powiatowy, urząd miejski, urząd pocztowy, stacyą telegraficzną, fabrykę sukna grubego i wyrobów bawełnianych, krochmalnię, mydlarnię (z prod. na 760 rs.), fabrykę cykoryi (z prod. na 500 rs.), miodosytnię (z prod. na 1800 rs.). W 1827 roku było tu 280 dm. i 1809 mk.; w 1860 r. 331 dm. (58 murow.) i 3776 mk. (2671 żydów); obecnie 275 dm. (90 murow.), 5095 mk. i 645 mr. ziemi należącej do mieszczan. Starodawne dziedzictwo możnej niegdyś rodziny Łaskich h. Korab', za staraniem Jana Łaskiego ze wsi tegoż nazwiska zamienione na miasto za przywilejem króla Władysława Jagiełły w r. 1422, który nadał wtedy prawo niemieckie, wyznaczył targi i dwa jarmarki do roku. Erekcya przywiedziona była do skutku w roku 1424. Aleksander Jagiellończyk, potwierdzając w r. 1504 przywilej ojca, dozwolił Janowi Łaskiemu, kancl. w. kor. kan. gnieźnieńskiemu, tudzież bratu jego Jarosławowi wojskiemu sieradzkiemu, lub ich następcom, miasto rozszerzyć, albo na inne dogodniejsze miejsce przenieść, a nawet i zupełnie nowe założyć, z wolnością używania prawa niemieckiego i wszystkich swobód, służących miastom królewskim, mianowicie zaś Szadkowi i Sieradzowi. Tenże sam przywilej uwalniał osiadających mieszkańców na lat 20 od pewnych opłat i podatków. W parę lat potem spaliło się miasto ze szczętem; ówcześni przeto dziedzice, Hieronim woj. inowrocławski, Jan dziekan gnieźnieński i Stanisław Łascy, synowcy kanclerza, wyjednali u króla Zygmunta I w r. 1523 przywilej uwalniający z tego powodu mieszczan od wszelkich opłat i ciężarów, a w pięć lat potem tenże sam monarcha pozwolił trzeci jarmark dla podniesienia miasta zaprowadzić. W r. 1564 dziedziczył Ł. Mikołaj Łaski, krajczy koronny, ssta malborski i krasnostawski, który pozwolił mieszczanom wystawić na dochód magistratu łaźnię publiczną. W r. 1586 ówczesny dziedzic Wojciech Łaski, woj. sieradzki, który się także pisał baronem na Kesmarku, Łasku, Rytwianach, Dunajcu i t. d., potwierdzając wszystkie nadania swoich poprzedników, dodał do lokacyi na własność miejską obszerny las Węglisko zwany. Potomek jego Hieronim, dziedzicząc Ł. na początku XVII w., wyjednał u króla Zygmunta III w r. 1613 przywilej na cztery nowe jarmarki; na koniec Michał Korybut w r. 1671 pomnożył takowe, pozwalając pobór targowy na pożytek miasta obracać. W późniejszych czasach, po wygaśnięciu rodziny Łaskich, przeszło po kądzieli w posiadanie Wierzbowskich, potem Załuskich, którzy się nawet pisali hrabiami na Łasku, i Wyganowskich; w ostatku było własnością Czołhańskich i Kręskich. Przy tylu swobodach i przywilejach miasto do pierwszej połowy XVII wieku liczyło się do zamożnych, ludnych i przemysłowych, lecz przez pogorzele, mianowicie kiedy spaliło się w latach 1624 domów 147, w 1749 dm. 258, w 1821 dm. 266, w 1847 dm. 122, wreszcie w 1846 dm. 160, oraz spustoszenia wojenne, morowe zarazy, a nadewszystko przez nadużycia dziedziców, zupełnie podupadło. Jedynym śladem dawnej jego świetności jest starożytny kościół parafialny pod wezw. Poczęcia Najświętszej Panny Maryi i ś. Michała Archanioła, niegdyś kolegiatą będący. Założony pierwotnie w r. 1366 przez Jarosława ze Skotnik, arcybisk. gnieźnieńskiego, hojnie uposażony przez jego następców w latach 1494 i 1496, z dozwolenia stolicy apostolskiej otrzymał odpusty, a w r. 1498 kardynał Fryderyk Jagiellończyk, arcybiskup, ustanowił przy nim szpital dla ubogich. W r. 1509 Jędrzej Boryszowski, arcybiskup, zamienił to probostwo na prepozyturę z pięciu mansyonarzami, którzy w Ł. stale zamieszkać mieli; świetność jednakże kościoła łaskiego poczyna się od wstąpienia Jana Łaskiego, kanclerza, na katedrę gnieźnieńską. On rozszerzył i przyozdobił mury, w r. 1525 do stopnia kolegiaty wyniósł, hojnie sprzętami złotemi i srebrnemi wzbogacił, a proboszczowi wolność używania infuły u stolicy apostolskiej wyrobił. Dla zjednania zaś większego poważania kościołowi, sprowadził z Jeruzalem ziemię, którą na cmentarzu rozrzucie kazał, wyjednawszy dla chowających się na nim odpusty, jakie były nadane temu miejscu świętemu, a stąd wiele osób z pobożności grób tu sobie obierało. W r. 1529 erygowany został przy kolegiacie najpierwszy kanonikat pod tyt. ś. Sebastyana, drugi utworzono w r. 1538 z dochodów wsi Dobra i Witkowic, dwa następne przybyły w r. 1547 z dochodów kościoła w Sławoszewie, jeden w r. 1650 z legatu biskupa krakowskiego Jakóba Zadzika, który także świadczył wiele dla łaskiego kościoła, a jeden ustanowiono w 1689 na dochodach samego miasta. Tak więc kolegiata łaska składała się z 5 kanoników, kolegium wikaryuszów do pomocy i 6 mansyonarzy. Infułat tutejszy miał prawo używać ubiorów biskupich, mianować kanoników gremialnych i honorowych kolegiaty, cenzury na podwładnych rzucać, sądy między nimi odbywać i wyroki ogłaszać. Mógł błogosławieństwo uroczyste udzielać, za zezwoleniem biskupa kościoły, cmentarze i inne miejsca święcić i rekoncyliować. Kolegiata istniała do r. 1819, w którym to czasie, na mocy buli papieskiej, suprymowana i zamieniona została na infułacyą i probostwo z oddzielnie wyznaczonym na uposażenie onego funduszem. Kościół w Ł. wystawiony był w pięknym gotyckim stylu. Zwraca on dotąd uwagę powagą i majestatycznością swoją, tudzież olbrzymim frontem. Ma po bokach dwie wieże, a w środku trzecią mniejszą, blachą kryte, nadto po bokach dwie okazałe kaplice. Pozostałe z dawnej jego budowy części, jako to: prezbiteryum, zakrystya i niektóre kawałki nawy dają dziś jeszcze wyobrażenie o tem czem być musiał kiedy stał w pierwotnej swojej formie, bez żadnych późniejszych dodatków. Z bogactwa i wykończenia zewnętrznych ozdób a zwłaszcza też z wymiaru samego kościoła wnioskować by należało, że to nawet co w nim zostało najstarożytniejszego sięga nie dalej, jak Jana Łaskiego czasów. W budowie tego kościoła zasługują szczególnie na uwagę łuki i gzymsy, częścią z prostej cegły z dziwną układane wytwornością. Wielka pogorzel w r. 1747 zniszczyła część jego sklepienia i wszystkie sprzęty w popiół zamieniła. Wyrestaurował go atoli wkrótce ówczesny infułat Marcin Załuski, wydawszy na ten cel z własnej szkatuły przeszło 40000 złp., a dokończył następca jego ks. Antoni Karzymski. To jednakże co za jego staraniem było uskutecznione przedstawia dziś osobliwszą mieszaninę ostrołukowego stylu, z popsutym francuskim, z czasów Ludwika XIV. Wnętrze kościoła większemu jeszcze uległo przerobieniu, niż sama zewnętrzna jego postać. Zaledwie parę załamków sklepienia nad częścią kapłańską w dawnym pozostało, stanie, zresztą wszystko zmienione. Nawa nie jest nawet zasklepiona, ale tylko pokryta sklepistym, z tarcic ułożonym pułapem, który podpierają murowane arkady. W wielkim ołtarzu jest obraz ś. Michała Archanioła, pędzla włoskiego malarza, Filipa Castaldi; ma on po bokach cztery kolumny, a między niemi posągi świętych naturalnej wielkości, dobrze rzeźbione. Kaplica Najświętszej Panny, od strony południowej wystawiona w pierwszych latach XVIII w. przez Stanisława Wierzbowskiego, dziedzica miasta. Ma ona oddzielną zakrystyą i chór, bogato złocone kapitele, pilastry i gzemsy. W ołtarzu zaś mieści się na złocistej blasze, wyrobiony z marmuru białego obraz Boga Rodzicy, z dzieciątkiem Jezus, łaskami słynący, do którego tłumy pielgrzymów i tysiące niegdyś przybywało pobożnych, doznając rozmaitych cudów; znajduje się dotąd przy kościele księga, opisująca cuda, jakie tu miały miejsce. Obraz darowany został przez Klemensa VII papieża, Janowi Łaskiemu i przez niego z Rzymu był przywieziony. Jest on ozdobiony szczerozłotemi, drogiemi kamieniami, wysadzanemi koronami. Z przeciwnej strony jest druga kaplica ś. Anny, w ostatnich dopiero latach wystawiona, a w r. 1859 wspaniale odnowiona. W skarbcu tutejszym znajduje się znaczna liczba bogatych i starożytnych kap i ornatów, na których złociste herby Korabitów wyszywane świadczą, iż sprawione zostały przez rodzinę fundatorów. Tamże przechowują trumienkę srebrną z relikwiami ś. Juliana z Rzymu przysłaną, bule papieskie i inne dokumenta, tudzież godnych widzenia kilka ogromnych antyfonarzy i psałterzy, na pargaminie ozdobnie pisanych i miniaturowo malowanych, a jeszcze przez założyciela kolegiaty, Jana Łaskiego, sprawionych. Do osobliwości tutejszych należą także ciała kilku pochowanych w tym kościele osób, które, blisko od półtora wieku w trumnach leżąc, w całości zupełnej się dochowały. Drugi kościół w Ł. pod tyt.: ś. Ducha, drewniany, w r. 1811 gminie ewangelickiej oddany został. Opis kościoła z ryciną podał Tyg. illustr. z 1866 r. Nr. 332. Por. też Łaski Lib. Ben. I, 443, 449. Kod. dypl. pol. I, 298 i Pam. Rel.-Mor. 1863 r. t. VI. Par. Ł. dek. łaski: 3720 dusz. Dobra Ł. składają się z folwarków: Ł., Łaska Wola, Wiewiórczyn, Wronowice, Poleszyn, Orchów i Wesółka, miasta pow. Ł. i wsi niżej wymienionych. Rozl. wynosi mr. 5857; folw. Ł.: grunta orne i ogr. mr. 135, łąk mr. 75, pastw. mr. 310, lasu mr. 46, nieuż. i place mr. 34, razem mr. 600, bud. mur. 10, z drzewa 15; folw. Łaska Wola: grunta orne i ogr. mr. 203, łąk mr. 13, lasu mr. 528, nieuż. i place mr. 20, razem mr. 774, bud. mur. 3, z drzewa 8; folw. Wiewiórczyn: grunta orne i ogr. mr. 289, łąk mr. 39, pastw. mr. 73, lasu mr. 20, nieuż. i place mr. 13, razem mr. 434, bud. mur. 3, z drzewa 5; folw. Wronowice: grunta orne i ogr. mr. 356, łąk mr. 22, pastw. mr. 160, lasu mr. 912, nieuż. i place mr. 80, razem mr. 1530, bud. mur. 2, z drzewa 20; folw. Poleszyn: grunta orne i ogr. mr. 183, łąk mr. 47, pastw. mr. 15, lasu mr. 1142, nieuż. i place mr. 26, razem mr. 1413, bud. z drzewa 12; folw. Orchów: grunta orne i ogr. mr. 309, łąk mr. 81, pastw. mr. 194, nieuż. i place mr. 25, razem mr. 609, bud. mur. 2, z drzewa 12; folw. Wesółka: grunta orne i ogr. mr. 194, łąk mr. 17, nieuż. i place mr. 5, razem mr. 216, bud. z drzewa 7. Nadto w osadach mr. 80. Płodozmian zaprowadzony, młyn amerykański, cegielnia i pokłady torfu. Miasto powiat. Łask osad 363, z grun. mr. 646; wś Łask osad 5, z grun. mr. 18; wś Ostrów os. 30, z grun. mr. 188; wś Wiewiórczyn os. 21, z grun. mr. 232; wś Maurycyn os. 27, z grun. mr. 278; wś Poleszyn os. 27, z grun. mr. 229; wś Anielin os. 63, z grun. mr. 734; wś Wola Łaska os. 21, z grun. mr. 107; wś Wronowice os. 35, z grun. mr. 457; wś Wesółka os. 6, z grun. mr. 24; wś Włodzimierzów os. 33, z grun. mr. 531; wś Janowice os. 31, z grun. mr. 258; wś Teodorów os. 34, z grun. mr. 256; wś Barycz os. 19, z grun. mr. 200; wś Rokitnica os. 81, z grun. mr. 872; wś Kalinka os. 11, z grun. mr. 8; wś Wysieradz os. 23, z grun. mr. 222; wś Jesionna os. 31, z grun. mr. 391; wś Orchów os. 32, z grun. mr. 199; wś Utrata os. 15, z grun. mr. 24; wś Kazimierzów os. 15, z grun. mr. 203; wś Krzucz os. 17, z grun. mr. 81. Powiat łaski gub. piotrkowskiej utworzony został w 1867 r. z 17 gmin dawnego powiatu sieradzkiego i jednej gminy dawnego piotrkowskiego powiatu. Graniczy on od północy z pow. łódzkim, od którego dzieli go rz. Ner, od wschodu z pow. łódzkim i piotrkowskim, od południa z nowo-radomskim i wieluńskim, od zachodu z wieluńskim i sieradzkim; część granicy stanowi tu koryto rz. Warty, choć linia graniczna przechodzi na przemiany z jednego brzegu na drugi wcielając części nizin nadrzecznych, to do łaskiego, to do wieluńskiego powiatu. Obszar powiatu wynosi 25.48 mil kwadr. Poziom obszaru tego wznosi się w kierunku od płn. zachodu ku wschodowi płdn. i południowi. Szybko się wznoszą szczególniej brzegi Warty w miarę posuwania się w górę rzeki. Z 420 stóp pod Sieradzem do 577 stóp pod Rychłocicami i 646 pod Strobinem. W środku powiatu Parzno wznosi się na 596 st.; Żary pod Rząśnią w pow. noworadomskim, niedaleko granicy połudn. powiatu Ł. mają 663 stóp. W kierunku ku wschodowi przyległy pow. piotrkowski przy średniem wzniesieniu 700 do 750 stóp przedstawia wiele punktów sięgających od 800 do 1000 stóp. Skutkiem tego wody pow. łaskiego płyną albo ku zachodowi do Warty, albo ku północy do Neru. Najważniejszą rzeką powiatu jest Widawka, która, wszedłszy w granice pow. w kącie płdn.-wschodnim niedaleko Szczercowa, wpada pod Pstrokoniami do Warty. Zabiera ona w obrębie powiatu z praw. brzegu: Grabicę, która wielkim łukiem okrąża północną część powiatu i przynosi wody z okolic Łasku, Chrząstówkę z pod Zelowa idącą i Pisie z okolic Strzyżewic; z lew. brzegu zaś Krasawę płynącą od Woli Wydrzynej i Chabielic. Szosa łącząca Łask ze Zduńską Wolą i Pabianicami wskazuje w przybliżeniu linią działu wodnego między Wartą a Nerem. Ten ostatni przyjmuje z obszaru pow. Ł. tylko mało znaczące strumienie. Powiat Ł. z wyjątkiem okolic bliższych Warty posiada dotąd jeszcze dość znaczne obszary leśne. W 1880 r. było tu 29.049 mr. lasów prywat. nieurządzonych, 8630 mr. las. pryw. urządzonych, 10457 mr. zasianych po wycięciu i 8760 mr. nie zadrzewionych na nowo. Włościanie mieli 423 mr. lasu, a za serwituty otrzymali 814 mr. Do osad należało 3388 mr. Ogółem było 61521 mr. obszaru leśnego, a więc 2412 mr. na milę kwadratową. Choć gleba ziemi przeważnie sapowata i niedoprowadzona do należytej żyzności, gdyż większą część obszaru ornej roli wydobyto niedawno dopiero przez wycięcie rozległych lasów, przeważnie sosnowych, pomieszanych z olszyną i brzeziną, jednakże obfitość łąk nadrzecznych i powstanie w bliskiem sąsiedztwie ludnych ognisk przemysłowych wpłynęło na podniesienie rolnictwa, hodowli bydła i owiec poprawnych. Natura gruntu nie sprzyja uprawie pszenicy; za to żyto i kartofle obfite wydają plony. Uprawa łubinu, rozpowszechniona nawet i u włościan, przyczynia się wiele do postępów kultury rolnej. Przeważają tu średniej rozległości (1000 do 1500 mr.) folwarki, produkujące żyto, kartofle i wełnę. Przemysł fabryczny na niskim stopniu stoi; jedyne ognisko stanowią Pabianice, osada położona w płd. wschodniej stronie pow., w bliskości Łodzi i otaczającego wieńca osad fabrycznych. Zresztą spotykamy tu tylko mniejszych rozmiarów zakłady fabryczne. Prócz gorzelni, istniejących tu w dość znacznej stosunkowo ilości, których produkcyi jednak nie możemy podać dla braku świeższych danych, istnieje wielka ilość młynów i wiatraków z produkcyą na 1000000 rs., kilka drobnych browarów z produkcyą na 15000 rs., dwie cegielnie i fabryki dachówek wydające za 7400 rs., kilka smolarni z produkcyą na 17000 rs., olejarnie wydające za 7800 rs. i kilka drobnych mydlarni, fabryk octu, miodu, cykoryi. Środkami komunikacyjnemi są: rzeka Warta i dość liczne drogi bite przerzynające powiat w różnych kierunkach. Na nieszczęście wiele z tych drugorzędnych szos czeka od wielu lat na ukończenie, przedstawiając łataninę kawałków zrobionych ze zwyczajną drogą. Projektowana zdawna kolej z Łodzi do Kalisza przecięłaby terytoryum powiatu i poszła przez Łask. Pod względem kościelnym pow. łaski stanowi dekanat t. n. dyecezyi włocławskiej i składa się z 21 parafij: Borszewice, Brzyków,Buczek, Dłutów, Dobroń, Górka-Pabiańska, Grabno, Kwiatkowice, Lutomiersk, Łask, Marzenin, Mikołajowice, Pabianice, Restarzew, Rusiec, Sędziejowice, Strońsko, Szczerców, Widawa, Wola-Więzowa i Wygiełzów. Pod względem sądowym stanowi VI okręg sądu pokoju dla Łasku i Pabianic i pięć okręgów sądów gminnych: Pabianice, Wrzeszczewice, Buczek, Rembieszów, Restarzew. Pod względem administracyjnym ma 18 gmin: Bałucz, Buczek, Chociw, Dąbrowa Rusiecka, Dąbrowa Widawska, Dłutów, Dzbanki, Górka Pabianicka, Lutomiersk, Łask, Pruszków, Widzew, Wodzierady, Wola Wężykowa, Wymysłów, Wygiełzów, Zapolice, Zelów. W gminach tych jest 415 wsi i kolonij. W pow. jest 37 szkół początk. 1-kl. ogólnych: Pabianice (2), Rydzyny (2), Łask, Widawa, Szczerców, Korablów, Polowa, Leśniak, Paproć holendry, Lutomiersk, Wygoda, Prusinowice, Bechnice, Chocianowice, Jutrzkowice, Ksawerów, Chechłów, Żytowice, Marków, Mogilno, Dłutów, Zofiówka, Pożdzienice, Zielęcice, Okup Wielki, Marzenin, Petrykozy, Szynkielów, Pawlikowice, Borszewice, Wygiełzów, Kurów, Buczek, Chorzeszów, Kwiatkowice. Br. Ch.

Słownik Geograficzny:

Łask, miasto. Stacya drogi żel. warszaw.-kaliskiej, 156 w. od Warszawy. W r. 1890 było 5677 mk. Śród stałej ludności było 14 praw., 1920 katol., 44 prot., 3696 żydów. Gmina wiejska Łask miała 5844 mk., w tej liczbie 1051 prot. i 108 żydów. Powiat miał 97,123 mk., z tego w miastach (Ł. i Pabianice) 25,016. Śród stałej ludności było: 59 praw., 81,463 katol., 19,630 prot., 11,612 żydów. Najwięcej prot. było w gminach: Zelów (3594), Widzew (1452), Wodzierady (1310), Górka Pabianicka (1803), Dzbanki (1727), Dłutów (1701). Ks. Kołdowski: „Wiadomość o kościele i infułacyi w Łasku" (Pamiętnik rel. mor., r. 1863, t. VI. 494).

Spis 1925:

Łask, m-to, pow. łaski, gm. Budynki z przeznaczeniem mieszkalne 423 (w tem 3 budynki niezamieszkałe, inne zamieszkałe 3). Ludność ogółem: 4890. Mężczyzn 2308, kobiet 2582. Ludność wyznania rzymsko-katolickiego 2205, ewangelickiego 46, prawosławnych 12, mojżeszowego 2623, bezwyznaniowców 4. Podało narodowość: polską 2769, niemiecką 3, żydowską 2116, rosyjską 2.

Spis 1925:

Łask, st. kol., pow. łaski, gm. Łask. Budynki z przeznaczeniem mieszkalne 3. Ludność ogółem: 33. Mężczyzn 17, kobiet 16. Ludność wyznania rzymsko-katolickiego 33. Podało narodowość: polską 33.

Wikipedia:

Łask-miasto w woj. łódzkim, w powiecie łaskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Łask. Położone na Wysoczyźnie Łaskiej, nad Grabią. Według danych z dnia 31 grudnia 2008 miasto liczyło 18 500 mieszkańców.Miasto Łask leży w obrębie aglomeracji łódzkiej, na Wysoczyźnie Łaskiej i Kotliny Szczercowskiej. Są one częścią Niziny Południowowielkopolskiej. Miasto leży 35 km od Łodzi i znajduje się w jednym z dwudziestu jeden powiatów ziemskich regionu.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. sieradzkiego. Łask był wsią wzmiankowaną już w 1356. Prawa miejskie otrzymał w 1422 roku od polskiego króla Władysława Jagiełły. W 1517 roku rozpoczęto budowę kościoła w stylu gotyckim. W XVI wieku rozwinął się jako ośrodek rzemieślniczo-handlowy, lecz w połowie XVII wieku nastąpił upadek miasta, przyspieszony przez Potopem szwedzkim i zarazy. W 1666 roku zbudowano kościół Świętego Ducha. W 1749 roku miasto ucierpiało w związku z pożarem. Po przegranej Wojnie obronie Konstytucji 3 maja i II Rozbiorze Polski w 1793 roku Łask znalazł się składzie zaboru pruskiego. Po Pokoju w Tylży od 1807 stał się częścią Księstwa Warszawskiego, a od 1815 Królestwa Kongresowego. Na przełomie XVIII i XIX w. miasto stało się dużym skupiskiem Żydów. Od 1903 miasto uzyskało połączenie kolejowe. Na początku XX wieku powstały tu pierwsze zakłady przemysłowe. W czasie okupacji niemieckiej w mieście powstało getto, w którym zgromadzono około 4 tysiące Żydów. W wyniku eksterminacyjnej polityki okupanta zginęło ponad 90% ludności żydowskiej. W 1957 roku w pobliżu miasta ulokowano jednostkę wojsk lotniczych. Od 1999 Łask stał się siedzibą powiatu. Jest też siedzibą gminy. W granicach miasta znajdują się liczne formy ochrony przyrody: Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Środkowej Grabi, Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy "Dolina Grabi", Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy "Kolumna-Las". Ponadto w parku miejskim im. Rodu Łaskich znajduje się 10 drzew będących pomnikami przyrody. Zabytki: kościół kolegiacki Nawiedzenia NMP i św. Michała Archanioła zbudowany w stylu późnogotyckim 1517-1523, przebudowany w stylu barokowym po 1749. Znajdują się w nim m.in. barokowe kaplice z XVII i XVIII w., alabastrowa płaskorzeźba Matki Bożej Łaskiej z końca XV w. autorstwa Andrei della Robbia, dar papieża Leona X dla Jana Łaskiego, koronowana 25 września 2005 przez kard. Józefa Glempa koronami poświęconymi przez Jana Pawła II w Krakowie w 2002; drewniany kościół św. Ducha, wzniesiony w stylu barokowym w 1666; cmentarz żydowski; synagoga z końca XIX w., obecnie remiza straży pożarnej; murowane domy z XVIII i XIX w.; park miejski, Zajazd Jamboł Łask jako garnizon wojskowy. W mieście znajduje się jednostka wojskowa, a w okolicach 32 baza lotnicza oraz inne obiekty wojskowe. Jednostki stacjonujące po 1945: 10. eskadra lotnictwa taktycznego, 32. Baza Lotnicza. Na bazie tych jednostek powstała 32 Baza Lotnictwa Taktycznego Urodzeni w Łasku • Magda Femme, polska piosenkarka i debiutująca aktorka • Jan Łaski (starszy), polski duchowny katolicki, prymas Polski • Jan Łaski (młodszy), duchowny ewangelicko-reformowany, najwybitniejszy polski działacz Reformacji • Zbigniew Rakowiecki, polski aktor filmowy i teatralny • Henryk Redlich, polski grafik i malarz • Mieczysław Wolfke, polski fizyk, prekursor telewizji i holografii • Grażyna Błęcka-Kolska, polska aktorka • Marian Marek Drozdowski, polski historyk • Ilona Felicjańska, polska modelka

Elżbieta Halina Nejman Majątki (Szlachta Sieradzka XIX wieku Herbarz)

ŁASK par. Łask, p. łaski jest przywilej Jana Łaskiego nadający ziemię mieszkańcom 32 łany i 2 łany dla wójta. Łask uzyskał prawa miejskie w 1424 roku, gniazdo rodziny Łaskich, a po wygaśnięciu tej rodziny przeszły dobra po kądzieli w posiadanie Wierzbowskich. dobra łaskie; Barycz, Ostrów, Poleszyn Stary, Orchów, Rokitnica, m. Łask, Wierzchy, Wiewiórczyn – w 1783 roku własność rodziny Załuskich. Do tej rodziny dobra Łask, Ojców i Jasiennicę wniosła Ludwika Wierzbowska żona Hieronima Załuskiego starosty brzeskokujawskiego zmarłego w 1697 roku. Kolejnymi właścicielami dóbr byli Załuscy: Jan Prosper kuchmistrz wielki litewski, a potem jego wnukowie; Bogumił, a potem Teofil Wojciech. Łask-miasto, Wola Łaska, Wiewiórczyn, Utrata, Barycz, Kolonia Rokitnica, Krzucz, Anielin, Kolumna od Teofila Załuskiego kupił Antoni Wyganowski i sprzedaje w 1811/16 Piotrowi Czołchańskiemu. W 1826 sprzedany Orpelów, Wesołka i Krzucz. (Kobyłecki 1826 a.4161).m. Łask, Wola Łaska, Wiewiórczyn, Utrata, Barycz, kolonia Rokitnica, Teodory, Krzucz, Anielin, Kolumna, nowa kolonia Mauryca–od 1832 r., młyny Kolumna, 1 cena 1 włóki chełmińskiej 3000 zł 45 Utrata, karczma na trakcie piotrkowskim własność Piotra Czołchańskiego (Kobyłecki 1832 k.49). W 1852 Edward Kręski sędzia pokoju okręgu wieluńskiego dziedzic dóbr Masłowic kupił dobra na licytacji publicznej. Składały się wtedy z f-ku i miasta Łask z młynami folwarkami i wsiami; Wola Łaska, Barycz, Ostrów, Wiewiórczyn, Wronowice, Poleszyn St, Janowiec. Z karczmami Oszczywilk i na Hucie Janowskiej i wiatrakiem, f-kami Krzucz, Wesołka, Orchów. Koloniami : Mauryca, Teodory, Utrata, Anielin, Rokitnica, Jasionna, Wysieradz, młynami, foluszami i papierniami. (Kobyłecki 1825 k.71), Dom mieszkalny, ganek na 4 słupach gontami kryty, sień kamieniami wybrukowana, drzwi składane na 4 hakach, okienko o 12 szybach małych, pokój z lewej strony w nim okien dwa szyb 8 mających otwierających się z okiennicami na zawiasach. Piecyk luftowy z cegły z drzwiczkami żelaznymi, szafka w murze, mały alkierzyk okien dwa z okiennicami. Spiżarnia w niej okienko, drugi alkierz okien dwa, kominek i piec, który pierwszy pokój ogrzewa. Lamus z drewna rzniętego w węgły z wystawą i daszkiem gontami , spichrz z piętrem z wystawą na 6 słupach pod gontami, wozownia dylami obita pod gontem. Stodoła o 2 klepiskach, obora, stajnia, sklep murowany pod gontami do składu wódek służący. Na dziedzińcu drugim sklep murowany czyli piwnica ze spichlerzem na piętrze, uzd murowany, zrujnowany po pogorzeli. Studnia ze starości zawalona, gorzelnia murowana pod gontami zrujnowana. Przy gorzelni studnia stara, balami wycembrowana. W bramie zamkowej znajdowały się dwa sklepy murowane pod gontami z których jeden z lewej wchodząc z mostu na dziedziniec zawalił się, drugi z prawej grozi zawaleniem. Browar z oficyny przerobiony. (Szczawiński 1838 k.475)

Łask (1825-50)

Błaszki

Zajączkowski:

Błaszki-pow. kaliski
1) 1386 notatka XIX w., TP 3304 f. 1: (Blaszki Blaszkowice). 2) 1386 T. Sir. I f. 7, 9: Blascowicz-Mathias plebanus de B., dominus Johannes de B. 3) 1392 T. Sir. I f. 34: Blascouicz - Visco de B. 4) 1398 T. Sir. II f. 49: Blaskowicze - Wislaus de B.
5) XVI w. Ł. I, 389; II, 57-58: Blasky - villa, par. w m., arch. kaliski. 6) 1496 P. 171: Blaschky - wł. szl., par. w m., pow. i woj. sieradzkie, 1511-1518 P. 180: Blassky -jw. 1553-1576 P. 219: Blasky - jw. 7) XIX w. SG I, 245: Błaszki - os., przedtem miasteczko, par. i gm. w m., pow. kaliski.

Taryfa Podymnego 1775 r.

Błaszki, miasteczko, woj. sieradzkie, powiat sieradzki, własność szlachecka, 56 dymów.

Czajkowski 1783-84 r.

Błaszki miasteczko, parafia błaszki, dekanat stawski, diecezja gnieźnieńska, województwo sieradzkie,

powiat sieradzki, własność: (Ignacy) Lipski, łowczy wschowski.

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego 1827 r.

Błaszki, województwo Kaliskie, obwód Kaliski, powiat Wartski, parafia Błaszki, własność prywatna. Ilość domów 91, ludność 1360, odległość od miasta obwodowego 3.

Słownik Geograficzny:

Błaszki, osada, przedtem miasteczko, pow. kaliski, gm. i par. tej nazwy leżą w piaszczystej równinie o 26 w. od Kalisza a 210 od Warszawy. Posiadają kościół parafialny murowany z 1779 roku, urząd gminny, szkołę, stację pocztową; połączone drogami bitemi z Kaliszem, Sieradzem i Giżycami na granicy od wielkiego księstwa Poznańskiego. Błaszki należały w pierwszej połowie XVIII wieku do Lipskich. W 1827 roku było tu 91 dm. i 1361 mk. W 1859 roku było tu 2854 mk., 178 dm. W 1876 roku było tu 3760 mk. Gm. Błaszki należy do sądu gminnego okrąg IV w osadzie Staw, 3991 mk. Par. Błaszki dekanatu kaliskiego ma 4400 dusz, istniała już w 1521 roku. St. poczt. Błaszki leży między Sieradzem a Kaliszem i ma być stacyą projektowanej drogi żelaznej łódzko-kaliskiej.

Słownik Geograficzny:

Błaszki, osada miejska, pow. kaliski. Kościół parafialny pod wezwaniem Narodzenia N. M. P. istnieje tu już w drugiej połowie wieku XV. Obecny murowany wzniósł roku 1776 dziedzic Ignacy Lipski. Istnieje też kaplica murowana na cmentarzu. (Łaski, L. B., II, 57). W roku 1490 siedzą tu częściowi dziedzice. Mają w 6 działach 7 łanów kmiecych.

Spis 1925:

Błaszki, m-to, pow. kaliski. Budynki z przeznaczeniem mieszkalne 202. Ludność ogółem: 3896. Mężczyzn 1865, kobiet 2031. Ludność wyznania rzymsko-katolickiego 1666, ewangelickiego 42, mojżeszowego 2186, prawosławnego 2. Podało narodowość: polską 2451, żydowską 1443, rusińską 2.

Wikipedia:

Błaszki-miasto w woj. łódzkim, w powiecie sieradzkim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Błaszki. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. sieradzkiego. Według danych z 31 grudnia 2004, miasto miało 2229 mieszkańców. Błaszki leżą w zachodniej części województwa łódzkiego w powiecie sieradzkim nad Trojanówką. Miasto leży w bliskiej odległości od granicy z województwem wielkopolskim. Błaszki położone są w niewielkiej odległości od ważnych ośrodków: Wg legendy o pochodzeniu miejscowości nieopodal płynącego tu strumienia stała pogańska gontyna, a następnie rósł święty gaj. W nim to pustelnie założył niejaki rycerz Blasko, od imienia którego miejscowość wzięła swą nazwę. Najstarszy dokument opisujący Błaszki pochodzi z 1437 r. i dotyczy przyznania beneficjum błaszkowskiego przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Wincentego Kota plebanowi Potworowskiemu. Pierwsza wzmianka z 1386 r. dotyczy plebana z Blascowicz i świadczy o istnieniu tutaj parafii. Fundatorami kościoła byli Błaszkowscy. Formalnym usankcjonowaniem Błaszek jako miejscowości o charakterze targowym było nadanie przez króla Jana Kazimierza 1 marca 1652 przywileju na targi niedzielne. W 1729 r. Błaszki zwane są po raz pierwszy miastem, stanowiły wówczas własność Lipskich h. Grabie i szczyciły się rozwojem rzemiosła, głównie sukiennictwa i garbarstwa. Dalsze ożywienie gospodarcze nastąpiło w czasach Królestwa Kongresowego (głównie tkactwo i szewstwo). Obok rzemiosła rozwijał się handel, a o jego roli w mieście świadczy olbrzymi rynek, dziś podzielony na dwa place. Przed II wojną św. Błaszki liczyły 5700 mieszkańców, z czego prawie 50% stanowili Żydzi, wymordowani przez Niemców. Cmentarz żydowski był usytuowany przy ul. XXX-lecia PRL, teraz jest to teren zabudowany. Ok. 20 nagrobków z tego cmentarza zostało wywiezionych na cmentarz w Kaliszu. Po wojnie rozwinął się tu przemysł skórzany i usługi dla rolnictwa. Większość sołectw lokowana była w okresie średniowiecza. Pochodzenie nazwy "Błaszki" trudno określić. Jedni wyprowadzają ją od nazwy "Błażek", inni od formy "Błażkowice" (z 1386). Natomiast od 1415 r. jest notowana nazwa "Blaschki". Legenda mówi, że po zabójstwie św. Wojciecha w Prusach, jeden z rycerzy towarzyszącego mu orszaku – imieniem Blasko, powrócił do kraju i szukał miejsca spokojnego z dala od ludzi. Znalazł piękny gaj nad leniwie płynącym strumieniem i w tej ciszy zbudował pustelnię. Z czasem wokół pustelni powstawały zabudowania i tak wyrosły dzisiejsze Błaszki. Etymologia ludowa tłumaczy nazwę Błaszki od blasku polany na której powstało skupisko ludzkie. Herb miejski nadano Błaszkom w 1929, w 200-setną rocznicę, jak wówczas przyjmowano, nadania praw miejskich. Rycerz w herbie to postać gen. Józefa Lipskiego herbu Grabie, właściciela miasta. Ludzie związani z Błaszkami: Marcin Kaczmarek, piłkarz Korony Kielce ,Józef Lipski (1772-1817), generał, przywódca powstania wielkopolskiego 1806 roku w Kaliskiem ,Herman Solnik (1869-1943), żydowski pisarz, poeta i publicysta. Zabytki: kościół św. Anny, murowany, późnobarokowy, wzniesiony w latach 1779–1789 z fundacji Lipskich, w kościele nagrobek gen. Józefa Lipskiego, przywódcy insurekcji kościuszkowskiej w Sieradzkiem i powstania wielkopolskiego 1806 roku w Kaliskiem; kilka domów mieszczańskich z przełomu XVIII/XIX w. przy dawnym rynku; Dom Społeczny Towarzystwa Spółdzielczego "Błaszkowianka", murowany, wzniesiony w latach 1916–1917 według projektu Sylwestra Pajzderskiego; obecnie dom mieszkalny; dworzec Kolei Warszawsko-Kaliskiej w pobliskich Maciszewicach, murowany, ok. 1905; cmentarz rzymskokatolicki parafii św. Anny, na cmentarzu m.in. kaplica grobowa Poraj-Biernackich i Błeszczyńskich herbu Suchekomnaty; żeliwny nagrobek Stefana Walewskiego; grób Macieja Piaszczyńskiego, powstańca styczniowego, który poległ pod Równą; grobowiec Żelisławskich herbu Pilawa, w nim prochy ucznia gimnazjum Wacława Pilawy Żelisławskiego poległego w wojnie z bolszewikami w 1920. Na tym samym grobowcu tablica epitafijna brata Wacława, Kazimierza Pilawy Żelisławskiego, płk., w 1939 szefa sztabu Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, kawalera Orderu Virtuti Militari i wielu innych odznaczeń bojowych, zamordowanego w Katyniu. Według rejestru zabytków KOBiDZ na listę zabytków wpisane są obiekty kościół parafialny p.w. św. Anny, 1770, nr rej.: 415/A z 3.06.1954 ,dom społeczny „Błaszkowianka”, XIX/XX w., nr rej.: 13 z 24.08.1977 oraz 285/A z 24.10.1994 ,łaźnia miejska, pocz. XX w., nr rej.: 12 z 24.08.1977oraz 286/A z 24.10.1994 ,dworzec PKP, pocz. XX w., nr rej.: 355 z 5.01.1988 . Błaszki są lokalnym ośrodkiem przemysłowo-handlowym. Brak tutaj uciążliwego przemysłu a większość z ponad 700 podmiotów działających w mieści i gminie to firmy małe zatrudniające do 20 osób. Istnieje jednak kilka podmiotów gospodarczych zatrudniających do 200 osób. W mieście zlokalizowany jest drobny przemysł obuwniczy, meblarski, ceramiczny i spożywczy. Dobrej jakości gleby, wysoka kultura rolnictwa oraz intensyfikacja produkcji rolniczej spowodowały iż rolnictwo jest głównym źródłem utrzymania dla ponad 70% ludności gminy. Wśród zasiewów dominują zboża, ziemniaki, buraki cukrowe, marchew , pietruszka kapusta, a także rośliny przemysłowe takie jak rzepak. Duża liczba gospodarstw specjalizuje się także w uprawie warzyw i roślin ozdobnych. Na terenie miasta i gminy liczne są także gospodarstwa szklarniowe.Animatorem życia kulturalnego w mieście jest Centrum Kultury w Błaszkach. Skupia on wiele zespołów i grup artystycznych m. in. Zespół Tańca Nowoczesnego "Authentic", Miejska Orkiestra Dęta. CK organizuje zajęcia teatralne i muzyczne a także zajęcia z zakresu tańca. Istnieje pracownia muzyczna, plastyczna, czy nowocześnie wyposażona pracownia komputerowa. W mieście istnieje także Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy która posiada w swych zasobach największe dzieła literatury polskiej i światowej, oraz udostępnia liczne czasopisma i książki w czytelni. W Błaszkach dzieci i młodzież mogą się kształcić w zakresie przedszkolnym, podstawowym, gimnazjalnym i średnim. W mieście istnieje Przedszkole Samorządowe, Szkoła Podstawowa im. Stanisława Staszica, oraz Publiczne Gimnazjum im. gen. Józefa Lipskiego i Liceum Ogólnokształcące im. Wojska Polskiego w Błaszkach.W mieście działa Klub Sportowy Piast Błaszki, istnieją sale gimnastyczne oraz stadion sportowy.

Elżbieta Halina Nejman Majątki (Szlachta Sieradzka XIX wieku Herbarz)

BŁASZKI par. Błaszki, p. sieradzki, W końcu 16 wieku Błaszki miały kilku cząstkowych właścicieli; Marka Błaszkowskiego, Marcina Jadamczewskiego, Andrzeja Kociełkowskiego, Piotra Tądowskiego. W 1668 roku jako dziedzic wsi figuruje Stanisław Bartochowski, następnie z posagiem Joanny Bartochowskiej przechodzą dobra do rodziny Lipskich. Ostatnim właścicielem jest Józef Lipski, a od 1817 jego spadkobiercy. W 1912 mają 603 mg, właścicielami są uwłaszczeni mieszczanie i Stefan Arnold. Na piaszczystej równinie, kościół parafialny murowany z 1779 roku. W 1827 roku 91 domów i 1361 mieszkańców. Parafia istniała od 1521 roku. Na dobra składają się; miasteczko, f-k i wieś Borysławice, Bukowina, wieś zarobna Chrzanowice, f-k Lubanów, Gzików, Wilczkowice w 1783 r. własność Ignacego Lipskiego łowczego wschowskiego. W 1830 w Borysławicach jest półrolników 8, komornik 1, czynszowników 7, młynek koński, w Bukowinie półrolników 8, zagrodników 2, komorników 8, czynszownik 1, w Chrzanowicach półrolników 8, komorników 3, dwa wiatraki. Miasteczko Błaszki ma 82 czynszowników, kramarzy korzennych i łokciowych 9, szmuklerzy 2, rzeźników 14, piekarzy 4, szklarzy 2, powroźników 4, kuśnierzy 3, gwoździarzy 3, rymarz, bednarzy 2, szewców 36, kapeluszników 2, mydlarzy 2, fabrykant cykorii, farbiarz, postrzygaczy 3, sukienników 37, garbarzy 8, stolarzy 5, stelmach, krawców 47, garncarz, Kowalski Ludności jest 1700 osób. W każdą niedzielę bardzo znaczne targi na zboże i trzodę chlewną i 10 jarmarków rocznych. (Markowski 1831 k. 166- 173, Janczewski 1834 k. 227-34, SG 1-245, 15 I-163, PGkal.)

Działoszyn

Rosin:

DZIAŁOSZYN- (1411, 1412 Dzaloszyn, Dzaloschin) 10 km na W od Pajęczna. 1. 1412 oppidum (K 6, 96); 1487 terra et distr. Viel. (MK 14, 208); 1499 par. D., dek. brzeźnicki (Pat. 1958, 282).3. 1511 mieszczanie dawali abpowi po 6 gr dzies. z 51 ł. (VG 391); 1520 – 3 ł. pleb., z 6 ł. wójta po 6 gr dzies. tut. plebanowi (Ł 1, 532-533); 1563 – 4 rzem. płaciło po 4 gr, szos 4 fl. 24 gr (ŹD 310). 4. 1412 Śmiechna i Elżbieta z D. (K 6, 96); 1468 Piotr Myszkowski pożyczył od Jana i Jak. Kobylańskiego 3500 fl. pod zastaw D., Trębaczowa, Raciszyna, Szczytów, Niwisk, Prusiecka i Rębielic (GW 1, 185-186); 1487 przy podziale dóbr pomiędzy Hieronimem, Janem i Jakubem z Kobylan ostatnim przypadły w pow. wiel. D., Trębaczów, Raciszyn, Niwiska, Szczyty, Rębielice, Parzymiechy, Lipie, Danków, Jaworzno i Szyszków (MK 14, 208); 1489 przy następnym podziale dobra te dostał Jakub Kobylański (MK 14, 265) król nakazał mu płacić 20 grz. rocznie P. Myszkowskiemu, dopóki będzie żyła Dorota, wd. po Hińczy z Rogowa (MS 1, 2044). 5. 1464 wójt Mikołaj (GW 1, 122); 1508 opatrz. Jan, wójt z D. i Szczytów s. 78sprzedał szl. Jak. Wiewiórkowskiemu wójtostwo w D. za 30 grz. (ZW 1, 106). 6. 1411 kościół (KDC 126), 1520 ś. Marii Magdaleny, do parafii 3 wsie (Ł 1, 532; 2, 95, 96); 1502 król nadał jarmarki na ś. Magdalenę i ś. Franciszka, a targi w środy (MS 3, 251); 1525 zmiana terminów jarmarków (MS 4, 14115); 1567 król nadał targi w soboty (MK 100, 334).7. 1519-44 MS 4, 5747, 12026, 21325.

Taryfa Podymnego 1775 r.

Działoszyn, miasto, woj. sieradzkie, ziemia wieluńska, własność szlachecka, 252 dymów.

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego 1827 r.

Działoszyn, województwo Kaliskie, obwód Wieluński, powiat Wieluński, parafia Działoszyn, własność prywatna. Ilość domów 259, ludność 1980, odległość od miasta obwodowego 3.

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego 1827 r.

Działoszyn folwark, województwo Kaliskie, obwód Wieluński, powiat Wieluński, parafia Działoszyn, własność prywatna. Ilość domów 8, ludność 55, odległość od miasta obwodowego 3.

Słownik Geograficzny:

Działoszyn, miasteczko na prawie włościańskiem, pow.wieluński, opodal rzeki Warty, po prawym jej brzegu, na szerokim piaszczystym rozłogu, 3 i pół mil od Wielunia. Odbudowane po ostaniej pogorzeli z przeważnie murowanemi domkami, w proste, rozszerzone uliczki, ale nie brukowane, po piasku się ciągnie. Dymów łącznie z dworskimi jest 386. Obszaru miejskiego, razem z poduchowną rolą 72 i pół włók. Ludność 4500 gł. w tej liczbie przeszło 3000 żydów; w połowie zeszłego stulecia lustracye podawały 30 pogłowia żydowskiego, posiadającego swoją bożnicę; zatemby w przeciągu stu lat ludność ich w stokroć się pomnożyła; obecnie są pomiędzy nimi bogacze milionowi; ogół ich handlem się trudni; przemysłu, w Działoszynie żadnego, krom rzemieślnictwa na niezbędne miejscowe potrzeby. Skarb państwa w r. 1880 zniewolony był umorzyć miastu 12000 rubli zaległych podatków. Niegdy szło stąd corocznie dużo wełny na Szląsk; za czasów monopolu tabacznego była też znakomita fabryka tytuniu i cygar. Teraz jest tu stacya pocztowa piotrkowskiej dyrekcyi pocztowej, szkółka elementarna kaliskiej dyrekcyi naukowej, apteka, lekarz. Urząd wójta gminy Działoszyn, liczącej 7250 gł. w 36 miejscowościach, o 810 dymach na przestrzeni 490 kilku włók. Jest tu IV-ty okrąg sądu gminnego pow. wieluńskiego, obejmujący 4 gminy: Działoszyn, Kiełczygłów, Siemkowice i Mierzyce. Kościół murowany z parafią 4400 dusz; kiedy wzniesiony niewiadomo, gdyż bezustannym ulegając wraz z miastem pogorzelom, dokumenta wszelkie utracił; pierwsza wzmianka o nim przychodzi pod 1683 r. po zgorzeniu jego; znowu zgorzał w końcu tegoż stulecia; a w ciągu następnego stulecia kilkakrotnie; 2 października 1803 r. wraz z miastem obrócił się w zgliszcza i potem jeszcze dwukrotnie ucierpiał od pożaru miasta. Do parafii należą, prócz miasta, wsie filialne Szczyty i Trębaczów, tudzież Niwiska, Bobrowniki, Lisowice, Raciszyn i pomniejsze. W pobliżu dworu jest kapliczka murowana, całkiem zniszczona i już do nabożeństwa nie służąca. Istniejąca tu bożnica, jedna z najdawniejszych w kraju, odznacza się osobliwszym wewnątrz ustrojem. W XVI stuleciu był też kościół wyz. reformowanego. Włość dworską, dziś w posiadaniu żydów działoszyńskich będącą (po odłączeniu na rzecz mieszczan 18 wł. zarośli i pastwisk, jako wynagrodzenia za służebności) stanowi już tylko 39 włók 10 m. (a i wtem 30 wł. 26 m. zarośli pozostałych po wyciętym lesie). Do dwora należy cegielnią i młyn. Budynki pałacowe, tuż przy miasteczku na szczątkach dawnego zamku znajdujące się, w których nizińcu rozmieścili się obecnie izraelscy dziedzice z rodzinami swemi, przedstawiają się w prawdziwie wstrętnej poniewierce; pominąwszy stan opustoszały, zwieszające się w szmatach obicia zeszło wieczne, całe piętro pustkami stoi, zaplugawione, pełne odrażającej woni; gdzie była kaplica zamkowa i teatr, gdzieniegdzie zachowały się niezupełnie jeszcze oddrapane freski. Park zadziczał; dawnej okazałości swojej tylko domyślać się każe. Dziedzicami dóbr działoszyńskich z okolicznemi siołami i wsiami byli Męcińscy przynajmniej od końca XVII stulecia, i tak był nim w owym czasie Męciński, podstoli wieluński; w II połowie z. st. Wojciech z Kurozwęk Męciński, kasztelan sądecki; po nim owdowiała jego żona Anna z Głogowskich; przedewszystkiem zaś na przełomie zeszł. i bież. st. starosta wieluński Stanisław z Kurozwęk Męciński, z małżonką swą Rozalią z Kurdwanowskich; starosta ten, wychowaniec Leszczyńskiego króla lotar., znacznie pałac przebudował i ozdobił; odznaczały się szczególnie pokoje, od pobytu Stanisława Augusta królewskiemi zwane; na ogród też znaczne sumy wyłożył; według panującego wonczas stylu francuskiego opatrzył go w groty muszlowe; pełen był szpalerów i roślin zagranicznych; przekopem wodnym, którego ślady znać jeszcze, można było po parku w okrąg przepłynąć; przytykała doń winnica, na przyległych wzgórzach piaszczystych urządzona; piaski bezrodne, ciągnące się na 2 staje polskie od pałacu do rzeki, zamieniono na łąkę, na którą darń zwożono o milę i więcej. Po Męcińskich dobra te przeszły w posiadanie marg. Myszkowskich, herbu Jastrzębiec. Ostatni dziedzic, starzec samotny, wielce do dóbr swoich przywiązany, który ogromnego, na milion przeszło rubli ocenianego lasu, tknąć nie pozwalał, i tylko pragnął, aby dobra nie dostały się w ręce spekulanta, sprzedał je przed śmiercią Wzdulskiemu. Za Myszkowskiego były jeszcze w pałacu portrety królewskiej rodziny Poniatowskich i pokrewnych z nią Czartoryskich, Tyszkiewiczów, przez Bacciarellego malowane, oraz gipsowe popiersia monarchów ościennych. Nowonabywca, przed 18-tu laty, dokupywał zrazu okoliczne włości Krzeczów, Ożegów i inne, ale wkrótce siekiera leśnych kupców poczęła trzebić lasy i same dobra w prędkiej zmianie właścicieli z rąk do rąk przechodząc, zostały rozszarpane; oddzielne przysiółki mają teraz każdy osobnego właściciela, z lasów pozostały pieńki i zarośla, do spławu nieprzydatne. Dobra więc działoszyńskie stały się właśnie ofiarą spekulacyi. W „Starożytnej Polsce" powiedziano, że pałac jest tej samej budowy co w Potoku i innych krakowskiego województwa miejscach; i że nad głównemi drzwiami miał wyryty na kamieniu piaskowym rok 1536, może więc założony za Zygmunta I; tudzież że wieść chodziła, jakoby zbudowanym był na zwaliskach pogańskiej świątyni czy budowli; że pod posadzką głównej kominaty korpusu odkryto pewnego razu piwniczkę sklepioną, a w niej kilkanaście urn słowiańskich, które w całości pozostawiono; że na bramie wjezdnej do pałacu miał się do niedawna, zatem w pierwszych dziesiątkach tego stulecia, znajdować napis „Ktoś tam sobie dumny z Puław i Tulczyna, a ja jestem kontent z mego Działoszyna." Dopiero z półtory mili na południowy wschód Działoszyna kończy się gomołe pogórze kamieniste, z wydmami piaszczystemi, od 1 do 3 mil i więcej miejscami szerokie, poczynające się z zachodu za Dzietrznikami od Buczyn i Cielęcia, gdzie nad spływającemi zrzadka strugami do Warty rozsiadły się nędzne zagrody chłopskie i pustkowia do trzech gmin należące, na które nawet podatku ku utrzymaniu urzędów gminnych i sądowych nie rozpisują; lichego plonu zasiewów tamecznych nie sprzątają zwykłym sposobem, lecz garściami wyrywają. Istna pustynia, przez którą Warta, odwrócona w swoim biegu, przedziera się kilka mil ku zachod. południowemu, aż znów, zmuszona zawrócić, nagłym skrętem bieży na wschód, i na Kamion Krzeczów wyrzyna się ku północy; gdzieniegdzie tylko wzdłuż rzeki zdarzają się smugi łąk. Nad Załęczem jest najwyższy grzbiet tego pogórza, które tu i owdzie zowią „Góry Działoskie"; duże głazy, rozmiecone w stronę Drabów, ludek okoliczny zwie diabelskimi; i bywało dawniej gwarzy, że z pod Krakowa są tu przeniesione na rozkaz Twardowskiego; po swojemu widać rozumiał i pojął, że to rozbryzgi z Karpat. Zdawałoby się wszakże, że rzekome Góry Działoskie musiały być przed kilku jeszcze wiekami zalesione, i dopiero ogołocone z drzew, więcej już roślinności zapuścić nie mogły, gdy deszcze i roztopy śniegowe cienką z nich warstwę rodzajną spłukały. Jakżeby inaczej stany Rzeczypospolitej mogły królowej Bonie przeznaczyć te okolice, a mianowicie Kamion z przyległościami, na dobra stołowe, gdyby wonczas już taką były pustynią! Kamion był nawet miastem podówczas, a obok w Bieńcu, lichej dziś wioszczynie, taż królowa miała pyszny ogród i dworzec swój. Słowem, pogórze to, z braku zaradliwości u nas i niedbania o przyszłość, widocznie z rokiem każdym pustoszeje bardziej i wyjaławia się. Według „Staroż. Polski" znajdują się w okolicach Dz. okopy i wały, które lud ma nazywać szwedzkiemi; popielnice zaś i dzbany różnego kształtu nietylko dawniej tu wyorywano, lecz i obecnie jeszcze się je napotyka, ale za nieostrożnem dotknięciem rozpadają się w skorupy z przyczyny długowiecznego pozostawania w ziemi. W...r.

Spis 1925:

Działoszyn, os. m. i folw., pow. wieluń, gm. Działoszyn. Budynki z przeznaczeniem mieszkalne 506. Ludność ogółem: 3985, Mężczyzn 1960, kobiet 2025. Ludność wyznania rzymsko-katolickiego 2072, ewangelickiego 3, greko-katolickiego 1, mojżeszowego 1909. Podało narodowość: polską 3951, żydowską 34.

Wikipedia:

Działoszyn (niem. Dilltal)-miasto na ziemi wieluńskiej, w województwie łódzkim, w powiecie pajęczańskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Działoszyn położone nad Wartą. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. sieradzkiego. Według danych z 20 sierpnia 2010 miasto liczyło 6149 mieszkańców[3]. Działoszyn położony jest nad Wartą, tuż przy jej przełomie. Ważna osada na szlaku handlowym między Rusią a Śląskiem. Osada lokowana na prawie magdeburskim, prawa miejskie uzyskała w 1412. Ważny ośrodek kalwinizmu i arianizmu. Doszczętnie zniszczony podczas Potopu Szwedzkiego. Podczas rozbiorów pod panowaniem pruskim, od 1809 w Księstwie Warszawskim. Aż do wielkiego pożaru, w którym spłonęła – z powodu drewnianych zabudowań – cała osada, w Działoszynie istniała synagoga o bardzo dużym znaczeniu w skali kraju. Podczas wojny obronnej 1939 roku miejsce ciężkich walk 30 Dywizji Piechoty gen. Leopolda Cehaka. W odwecie za śmierć generała Dilla, doszczętnie zniszczone w dniach 1 września – 3 września przez lotnictwo niemieckie; według opowiadań niektórych mieszkańców po nalocie pozostały w mieście tylko 4 budynki. Niemcy nazywali Działoszyn od nazwiska generała Dilla. Podczas okupacji miejscową ludność żydowską wywieziono do obozów koncentracyjnych. Od lat 60. XX w. ponowny okres odbudowy. Budowa cementowni w Działoszynie znacząco wpłynęła na okoliczne tereny. Działoszyn oraz siedziba powiatu Pajęczno zyskały nowe osiedla bloków mieszkalnych. W 1994 Działoszyn odzyskał prawa miejskie. W XIX wieku w Działoszynie istniała fabryka tytoniu i cygar Kronenberga. Na końcu ulicy Zamkowej, na starym mieście znajduje się późnorenesansowy pałac. Obecnie mieści się tam sala wystawowa, sale konferencyjne, galeria lokalnych artystów oraz restauracja. Dookoła pałacu rozpościera się park na wzór angielski i francuski. Za rynkiem (Placem Wolności) przy ulicy Kościelnej stoi XIV-wieczny kościół Znalezienia Krzyża Św. i Św. Marii Magdaleny. Na wyspie (teren rekreacji i wypoczynku mieszkańców) znajduje się las, a także boisko sportowe. Przy drodze wylotowej w kierunku cementowni "Warta" znajduje się stadion klubu piłkarskiego Warta Działoszyn; są tam również korty tenisowe i boisko do koszykówki. Od strony zachodniej i południowo-wschodniej Działoszyn otacza las. Na zachodzie, w Załęczańskim Parku Krajobrazowym znajdują się formy skał. Z Działoszyna wywodzi się powieściopisarka Irena Jurgielewiczowa. Autorka wielu lektur dla młodzieży (m.in. "Ten Obcy"), która otrzymała Order Uśmiechu. Pochodził stąd również przeor Jasnej Góry w latach 1862-1883, o. Stanisław Kacper Kapiczyński. Stanica kajakowa w Działoszynie – widok z lotu Późnorenesansowy pałac Stanisława Męcińskiego (według tradycji niegdyś stała tu pogańska świątynia) i kościół parafialny (XVIII wiek). Według rejestru zabytków KOBiDZ na listę zabytków wpisane są obiekty: kościół parafialny pw. św. św. Marii i Magdaleny, XVIII/XIX, nr rej.: 646 z 30.08.1967, dzwonnica, nr rej.: 647 z 30.08.1967, pałac, XVIII, XX, nr rej.: 248 z 30.08.1967, elektrownia wodna, drewn., nr rej.: 347 z 6.10.1986. Legenda o powstaniu Działoszyna Książę kaliski Bolesław Pobożny (1221-1279) był znany swoim poddanym nie tylko z wielkiej pobożności, ale również z zamiłowania do myślistwa. Od dłuższego już czasu łowczy książęcy roztaczał przed swoim władcą wizje wspaniałych okolic nad Wartą, na Ziemi Rudzkiej, zaopatrzonych w rozmaitą zwierzynę. W 1250 roku książę ze swoim dworem podążał traktem kalisko-krakowskim na południowy wschód. Po dwóch dniach oczom księcia ukazał się gęsty bór malowniczo położony nad rzeką Wartą. Było to miejsce przyszłego polowania. Pogoda zachęcała do zmagań ze zwierzem. Na odgłos trąbki nagonka ruszyła w bór. Pół dnia już prawie w głębi lasu książę zmitrężył w oczekiwaniu na grubego zwierza i nic mu się dotąd nie nawinęło pod dzidę. Znużenie zaczęło się przeobrażać w gniew, przede wszystkim na wielkiego łowczego. Spadł huraganowy deszcz i błyskawice zaczęły przecinać ciemności. Wzmagał się huk grzmotów i strach opanował myśliwych. Za późno było na powrót do obozowiska. Zbici więc trwożnie w ciasną gromadkę, starali się nieudolnie chronić przed nawałnicą. Takiej burzy nie zaznał dotąd nikt z książęcego orszaku. Sam książę strwożony wizją nagłej śmierci, przyrzekałsobie, w zamian za ocalenie, postawić w tym samym miejscu warowny zamek z osadą. Nagle piękne słońce swoimi promieniami ucieszyło oczy dworzan księcia. Książę rozgniewany na łowczego, ale i pamiętny swojej obietnicy, ogłosił decyzję: w miejscu niespodziewanej burzy, ale i cudownego ocalenia, ma powstać zamek otoczony zewsząd osadą. Zaś namiestnikiem swoim książę mianował wielkiego łowczego, zwanego Działoszem. Bolesław Pobożny osadził tutaj także ponad trzystu swoich pachołków. W miarę upływu czasu w środku pustego lasu nad rzeką Wartą powstał gród. W ten właśnie sposób przed siedmiu prawie wiekami powstała osada, od nazwiska pierwszego zarządcy nazwana Działoszynem.

Elżbieta Halina Nejman Majątki (Szlachta Sieradzka XIX wieku Herbarz)

DZIAŁOSZYN par. Działoszyn, p. pajęczański, miasteczko na prawym brzegu Warty domów 386 na powierzchni 72 włóki ludności 4,5 tys. w tym 3 tys. żydów. Fabryka tytoniu i cygar. Właścicielami byli Męcińscy, a następnie Myszkowscy, Wzdulscy, potem przechodziły z rąk do rąk aż w końcu sprzedano żydom, a ogromne lasy zostały wycięte. W inwentarzu po śmierci ostatniego z Myszkowskich – Ignacego w 1862 r., który sprzedał dobra Edwardowi Wzdulskiemu, w pałacu 3 pokoje, sala, pokój zwany kaplicą, sala bawialna, schowanie za salą, skarbiec. Landszaftów w ramach złoconych 6. Na dobra składały się: miasteczko Działoszyn, Szczyty, Racieszyn, Trębaczew. W 1873 r. własność kupca Wigdora Jakubowicza. W roku 1912 osiedle i folwark mają 3174 mg, a 23 właścicielami są mieszkańcy osady, Szylit, Kohn i Pytkowscy. (Kowalski 1862 II k.16-33, SGKP t.2,s. 263-5, PGkal.)

Złoczew

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego 1827 r.

Złoczew, województwo Kaliskie, obwód Sieradzki, powiat Sieradzki, parafia Złoczew, własność prywatna. Ilość domów 87, ludność 972, odległość od miasta obwodowego 3.

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego 1827 r.

Złoczew probostwo, województwo Kaliskie, obwód Sieradzki, powiat Sieradzki, parafia Złoczew, własność prywatna. Ilość domów 1, ludność 4, odległość od miasta obwodowego 3.

Słownik Geograficzny:  

Złoczew, osada miejska, przedtem miasteczko, folw. i dobra, nad rzką Oleśnicą (dopł. Warty), pow. sieradzki, odl. 21 w. od Sieradza, posiada kościół paraf. murowany, kościół poklasztorny, szkołę początkową, urząd poczt., sąd gm. okr. III, urząd gm., olejarnią, 117 dm., 2065 mk. W r. 1827 było 87 dm., 972 mk.; 1864 r. było 90 dm. (2 mur.), 1890 mk. (1164 żyd.). Z. wraz z dobrami należał z kolei do Małachowskich, Tarnowskich, Dobrowolskich. Na początku XVI w. były tu tylko łany kmiece i sołtysie. Sołtysie łany dawały pleb. w Unikowie za dziesięcinę po 9 gr., kmiece zaś miód a za meszne po korcu owsa i korcu żyta (Łaski, L. B., I, 422, 424). W r. 1533 wś „Zlaczow" ma 10 łan. km. a 1576 r. 81, łan., 3 rzem. (Paw., Wielkop., II, 217). W r. 1601 dziedzic Z. Andrzej Ruszkowski h. Pobóg, miecznik kaliski, wzniósł tu kościół i założył parafią, erygowaną przez arcyb. Karnkowskiego. Konsekracya odbyła się r. 1722. Około r. 1870 został odbudowany. Tenże sam Ruszkowski wystawił r. 1600 klasztor bernardynów i przy nim kościół, który spłonął w r. 1808 ale został odbudowany r. 1810. Zapewne w czasie fundacyi tych świątyń Z. posiadał już prawo miejskie. W r. 1808 pożar zniszczył osadę. Z. par., dek. sieradzki, 2420 dusz. Dobra Z. składamy się w r. 1888 z fol.: Złoczew, Miklesz, Bujnów i Oleśnica, nomenklatury Syberya i Borki, rozl. mr. 4887: fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 910, łąk mr. 43, past. mr. 206, lasu mr. 3025, nieuż. mr. 38; bud. mur. 23, drew. 28, las urządzony; fol. Miklesz gr. or. i ogr. mr. 152, łąk mr. 8, nieuż. mr. 4; bud. mur. 3, drew. 5, płodozm. 10-pol.; fol. Bujnów gr. or. i ogr. mr. 197, łąk mr. 40, past. mr. 34, nieuż. mr. 7; bud. mur. 2, drew. 9; płodozm. 10-pol; fol. Oleśnica gr. or. i ogr. mr. 88, łąk mr. 60, pastw. mr. 51, nieuż. mr. 24; bud. mur. 2, drew. 11. W skład dóbr poprzednio wchodziły: miasto Z. os. 108, mr. 228; wś Złoczewska Wola os. 101, mr. 318; os. Złoczewska Wieś os. 1, mr. 2; wś Bujnów os. 33, mr. 311; wś Zapowiednik os. 14, mr. 195; wś Borzęckie os. 44, mr. 215; wś Grójec Mały os. 19, mr. 191; wś Stanisławów os. 19, mr. 262; wś Huta Szklanna os. 22, mr. 423; wś Huta Stara os. 27, mr. 504; wś Miklesz os. 15, mr. 477; wś Czarna os. 40, mr. 396; wś Cegielnia os. 13, mr. 162. Z. gmina, należy do sądu gm. okr. III w Złoczewie, ma 16394 mr. obszaru i 7713 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 13 praw., 78 prot. i 1414 żydów (w osadzie Złoczew). Gmina obejmuje 32 wsi i osad i 546 dymów. Br. Ch.

Spis 1925:

Złoczew, m-to, pow. sieradzki, gm. Złoczew. Budynki z przeznaczeniem mieszkalne 450 (inne zamieszkałe 4). Ludność ogółem: 4904. Mężczyzn 2335, kobiet 2569. Ludność wyznania rzymsko-katolickiego 2890, ewangelickiego 18, prawosławnego 4, mojżeszowego 1959, bezwyznaniowego 38. Podało narodowość: polską 3605, żydowską 1298, rusińską 1.

Spis 1925:

Złoczew Poduchowny, kol., pow. sieradzki, gm. Złoczew. Budynki z przeznaczeniem mieszkalne 1. Ludność ogółem: 9. Mężczyzn 5, kobiet 4. Ludność wyznania rzymsko-katolickiego 9. Podało narodowość: polską 9. Spis 1925:Złoczew, folw., pow. sieradzki, gm. Złoczew. Budynki z przeznaczeniem mieszkalne 15. Ludność ogółem: 177. Mężczyzn 88, kobiet 89. Ludność wyznania rzymsko-katolickiego 177. Podało narodowość: polską 177.

Wikipedia:

Złoczew – miasto w woj. łódzkim, w powiecie sieradzkim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Złoczew. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. sieradzkiego. Według danych z 31 grudnia 2004 miasto miało 3448 mieszkańców. Miasto położone w odległości 23 km na południe od Sieradza oraz 23 km na północ od Wielunia.Złoczew wspomniany był po raz pierwszy w 1496 r. Wiadomo, iż wchodził w skład dóbr unikowskich i należał do parafii w Unikowie. Najprawdopodobniej właścicielem Złoczewa do poł. XV w. był Jan Ruszkowski h. Pobóg, "piszący się z Rokszyc".W połowie XVI w., dziedzicem dóbr złoczewskich był Stanisław Ruszkowski (1529-1597), rotmistrz w wyprawach Stefana Batorego przeciwko Moskwie, miecznik sieradzki i chorąży kaliski (pochowany w klasztorze oo. bernardynów w Kole, gdzie zachował się jego nagrobek). Swój miejski byt Złoczew zawdzięcza jednak jego synowi - Andrzejowi Ruszkowskiemu (1563-1619), miecznikowi kaliskiemu i właścicielowi Nowej Wsi, Barczewa i Ruszkowa. W 1600 r. sprowadził on do Złoczewa bernardynów, wznosząc im kościół zakonny wraz z klasztorem, a w 1601 r. ufundował tu kościół parafialny. Tworząc w ten sposób dla korzystnie położonej na szlaku między Sieradzem a Śląskiem wsi trwałe podstawy rozwoju, wyjednał dla niej przywilej lokacyjny od króla Zygmunta III (wydany 14 grudnia 1605 r. w Krakowie). Sam również przeniósł do Złoczewa swoją siedzibę, budując tam w latach 1614-16 murowany dwór. Miejscowość uzyskała miejskie rozplanowanie z rynkiem (100 x 60m), na którego środku wzniesiono w 1651 r. ratusz. Choć lokacja miasta okazała się trwała, to jego rozwój zatrzymał się na poziomie bardzo lokalnego ośrodka wymiany handlowej. Po Ruszkowskich właścicielami Złoczewa byli Denhoffowie, Załuskowscy, Błeszczyńscy (od 50. lat XVIII w.), i Tarnowscy. Jednym z ostatnich właścicieli tych dóbr był Michał Dobrowolski, który zasłynął z tego, iż mimo że matka jego była Rosjanką, odmówił przed rosyjskim sądem zeznań w tym języku. W mieście zaznaczył się napływ ludności żydowskiej, która w XVIII w. wzniosła tu synagogę. W wyniku II rozbioru Polski Złoczew znalazł się w 1793 r. w granicach Prus. Naczelnik Tadeusz Kościuszko wyznaczył Złoczew na miejsce wybuchu insurekcji w zaborze pruskim. Stąd powstańcy poszli do Sieradza, gdzie doszło do walk z Prusakami na rynku. Od 1815 r. Złoczew znalazł się w granicach Rosji; w r. 1827 liczył sobie 972 mieszkańców. W dniu 10 lutego 1863 r. Makary Drohomirecki (1842-1863), dowódca oddziału powstańczego, odczytał w mieście Manifest Rządu Narodowego i polecił usunąć orły rosyjskie z magistratu, poczty i innych urzędów (15 lutego oddział został rozbity w lasach lipnieńskich k. Pyszkowa, a Drohomirecki zabity). W dniu 22 sierpnia 1863 r. stoczył tu bitwę z Rosjanami oddział gen. Edmunda Taczanowskiego. Jak większość niewielkich ośrodków w Królestwie Kongresowym, Złoczew utracił prawa miejskie w 1870 r. Decyzja ta okazała się niesłuszna, bowiem mimo braku połączenia kolejowego miejscowość przeżywała w następnych dekadach wyraźny rozwój, osiągając w 1897 r. liczbę 2.301, a w 1910 r. aż 3.200 mieszkańców. Nic więc dziwnego, że administracja polska bezzwłocznie przywróciła Złoczewowi prawa miejskie w 1919 r. W roku 1939 miasto osiągnęło rekordową wielkość 5.300 mieszkańców, z czego ok. 40% stanowiła ludność żydowska. Tragicznym dniem w historii Złoczewa był się 4 września 1939 r., kiedy to, już po przejściu linii frontu, żołnierze niemieccy zamordowali tu ok. 200 osób narodowości żydowskiej i polskiej, zaś miasto zostało spalone w 80%. Jednej z pierwszych zbrodni ludobójstwa w II wojnie światowej dokonali żołnierze wchodzący w skład pułku SS Leibstandarte "Adolf Hitler" dowodzonej przez SS-Obergruppenfuhrera "Seppa" Dietricha oraz 17. Dywizji Piechoty dowodzonej przez gen. majora Herberta Locha. Sceneria płonącego Złoczewa została później wykorzystana w nazistowskiej kronice filmowej.W 1940 r. Niemcy utworzyli w Złoczewie getto, w którym zgromadzono ok. 2500 Żydów z miasta i okolic. Do 1942 r. jego mieszkańcy zostali wywiezieni do obozów zagłady i wymordowani. Z wojny Złoczew wyszedł ogromnie zniszczony i wyludniony. Centrum miasta nigdy nie zostało odbudowane, zaś jego ludność nie osiągnęła przedwojennego stanu do dziś. We Wrześniu 2009 miasto Złoczew zostało uhonorowane Odznaką "Za zasługi dla Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych"[2].Złoczew to niewielki ośrodek przemysłowy. W Złoczewie funkcjonują głównie zakłady przemysłu spożywczego (przetwórstwo mięsa i owocowo-warzywne). Na terenie gminy Złoczew znajduje się złoże węgla brunatnego o zasobności ok. 490 mln ton, odkryte w 1962 przez Instytut Geologiczny. Złoże zlokalizowane jest kilka km na południe od Złoczewa (na pograniczu powiatów wieluńskiego i sieradzkiego). Eksploatację złoża wstępnie planuje się na lata 2025-2045. Wydobyty węgiel będzie transportowany do elektrowni Bełchatów. Transport do elektrowni będzie najprawdopodobniej odbywał się za pomocą przenośników taśmowych.Obecnie w okolicach Złoczewa trwa budowa drogi ekspresowej S8. W ramach projektu, na południe od Złoczewa, w miejscu przecięcia z drogą krajową 45 powstaje bezkolizyjny węzeł drogowy typu "A". Przez Złoczew nie przebiega i nigdy nie przebiegała żadna linia kolejowa.Pobernardyński zespół klasztorny z początku XVII w.: Kościół Św. Krzyża, późnorenesansowy, 1603-1607, na planie kwadratu z czterema półkolistymi konchami i rokokowym wystrojem. Klasztor z początku XVII w. wg projektu Jerzego Hoffmana i przebudowany 1683-1689. Piętrowy budynek z wirydarzem, od 1949 r. należący do ss. kamedułek, przybyłych do Polski z Francji. Na cmentarzu przykościelnym kaplica z XVII w. Kościół św. Andrzeja, późnorenesansowy, 1601-1619. Świątynia posiada w nawie sufit z fasetą, a w prezbiterium sklepienie kolebkowe z lunetami. Wyposażenie barokowo-rokokowe. Tuż przy trasie przelotowej w stronę Wrocławia stoi kościół św. Krzyża, zbudowany w l. 1600-3. Murowany, złożony z kwadratowej nawy i czterech półkoliście zamkniętych konch. Nawa nakryta jest czteropolową kopułą na pendentywach, z latarnią. W kopule herby: Rola, Nałęcz, Wąż, Jelita, Odrowąż, Gryf, Jastrzębiec, Pobóg i Leszczyc. Wyposażenie rokokowe. Na krużgankach - portret fundatora z 1619 r. W kruchcie epitafia rodziny Grodzickich, m.in. Adama (zm. 1735), podstolego wieluńskiego, Józefa (zm. 1768), chorążego wieluńskiego, Jana (zm. w 1760 r., towarzysza chorągwi wieluńskiej i Kajetana (zm. 1781 r.), cześnika sieradzkiego. Pałac Ruszkowskich z początku XVII w., przebudowany w XVIII i XIX w. Do korpusu głównego przylegają prostopadle ustawione oficyny boczne. Wokół pałacu znajdują się resztki parku (5,7 ha) z cennymi okazami wiązów. Rośnie tu też kilka dębów szypułkowych, wśród nich dąb mający w obw. 625 cm, także jesion, lipy, kasztanowce i modrzewie europejskie. Cmentarz katolicki, na którym mogiła n.n. żołnierzy polskich z 1939 r. oraz grób, w którym pochowano 17 żołnierzy niemieckich poległych 23, 25 XI i 6 XII 1914 r. Cmentarz żydowski (1 ha), założony w XVI w., użytkowany do 1942 r. Obecnie nieogrodzony i zdewastowany. Synagoga z XVIII w., która jako jedna z niewielu w regionie uniknęła zniszczenia przez Niemców, została rozebrana w 1991 r. Wobec braku koncepcji odbudowy po 1945 r., centrum Złoczewa zatraciło swój miejski charakter. Zachowały się jedynie 2-3 ulice ze zwartą, przedwojenną zabudową na wschód od pozostałości dawnego rynku. Według rejestru zabytków KOBiDZ na listę zabytków wpisane są obiekty: kościół parafialny pw. św. Andrzeja, 1614-17, XVIII w., nr rej.: 875 z 28.12.1967 oraz 100 z 1.10.1986, zespół klasztorny bernardynów, obecnie kamedułek, XVII-XIX w.: kościół pw. św. Krzyża, nr rej.: 876 z 28.12.1967, klasztor, nr rej.: 877 z 28.12.1967, kaplica na cmentarzu kościelnym, nr rej.: 878 z 28.12.1967, ogrodzenie z bramą, nr rej.: 879 z 28.12.1967, zespół pałacowy, 1616, XVIII/XIX w.: pałac, nr rej.: 880 z 28.12.1967, oficyna pd.-zach., nr rej.: 883 z 28.12.1967, oficyna pd.-wsch., nr rej.: 882 z 28.12.1967, oficyna pn., nr rej.: 881 z 28.12.1967.

Elżbieta Halina Nejman Majątki (Szlachta Sieradzka XIX wieku Herbarz)

ZŁOCZEW par. Złoczew, p. sieradzki nad Oleśnicą, kościół murowany, klasztor fundacji Andrzeja Ruszkowskiego w 1601 roku. Od Zofii Urbańskiej w 1720 roku kupił dobra Jan Rychłowski za 109 tys. zł. Kolejny właściciel to Kazimierz Błeszyński w 1741 r. nabył za 100 tys. zł i jego bezpotomny syn-Ignacy. W sukcesji po tym ostatnim, m. Złoczew powierzchni 525 hub i Grójec 109 hub, przeszło do rodziny Stadnickich. W 1835 r. Anna ze Stadnickich Małachowska ma 3/5, a Helena ze Stadnickich Męcińska 1/5 dóbr. W 1873 Faustyna Dobrowolskiego. W 1888 roku dobra: f-ki Złoczew, Miklesz, Bujnów, Oleśnica z przyległością Syberia, Borki mają 4887 mg, w tym lasu 3025 mg. Na początku 20 w. Stanisława Pietraszkiewicza, ten zbył majątek o powierzchni 100 włók Adamowi Ronikierowi, od którego odkupił go Drucki-Lubecki. W latach 1918-45 własność Teresy z Druckich-Lubeckich Tyszkiewiczowej. (SGKP t.14, s.628, Pstrokoński 1825 k.217-32, ZS 1922/28)

Jakub Jurek (Dobra Ziemskie):
Dobra ziemskie a) miasto Złoczów, wsie: Złoczewska, Huta stara, Huta Szklana, Czarna, Miklesz, Bujnów, Pustkowia Baby, Oleśnica, Mikla i Nowa Huta; b) wsie Brzeźno, Zapole, Krzaki, Wola i Przedgórze; c) Nowa Wieś, Dury, Potok, Nowiny i Borowiska; d) Grójec mały, Stanisławów z przyległościami i przynależytościami w powiecie i obwodzie sieradzkim, województwie kaliskiem położone
koniec XVIII wieku – klucz złoczewski należy do starosty brodnickiego, Ignacego Błeszyńskiego
19 VI 1796 – Ignacy Błeszyński kupuje dobra Nowa Wieś za 65000 złp
1796 – wartość dóbr wynosi: Złoczew 100000 złp, Brzeźnio 135000 złp, a Nowa Wieś 65000 złp
~1813 – po śmierci Błeszyńskiego dobra dziedziczą jego dwie przyrodnie siostry: Heleny Wężyk z Jordanów oraz Konstancji Walewskiej z Jordanów.
1814 – spadek pod Błeszyńskim na mocy Deklaracji Kancelarii Trybunału Cywilnego Województwa Kaliskiego otrzymują (w swojej części) sukcesorowie Konstancji Walewskiej, a więc dzieci Bogumiła Walewskiego: Stanisław, Michał, Teresa z Walewskich Walewska, Eufemia z Walewskich Walewska, Konstancja z Walewskich Walewska i Marianna Walewska, następnie Anna z Walewskich 1v. Bartochowska, 2v. Psarska i Kunegunda z Walewskich h. Szembek
22 II 1820 – wyrok Sądu Najwyższej Instancji, przysądzający spadek po Błeszyńskim sukcesorom Heleny Wężykowej (pierwszy wyrok w tej sprawie, przeciwko braciom Ignacemu i Piotrowi Błeszyńskim, wydał Trybunał Cywilny Pierwszej Instancji Województwa Kaliskiego dnia 18 III 1816), czyli dzieciom Józefy z Wężyków Stadnickiej: Antoniemu, Ignacemu hrabiom Stadnickim oraz Tekli Stadnickiej, żonie Jana Kantego h. Stadnickiego, Helenie ze Stadnickich Wojciecha h. Męcińskiego i Annie ze Stadnickich Stanisława h. Małachowskiego.
~1821 – powstaje księga wieczysta klucza złoczewskiego[i]
19 IX 1822 – Antoni h. Stadnicki odsprzedaje swoją część dóbr Stanisławowi h. Małachowskiemu za 90000 złp (kontrakt przed notariuszem powiatu opoczyńskiego)
3 VIII 1825 – podział dóbr na dwie schedy: majętność Brzeźnio i Nowa Wieś oraz Złoczew; dobra Brzeźnio i Nowa Wieś dostają się sukcesorom Bogumiła Walewskiego, Annie 1v. Bartochowskiej 2v. Psarskiej z sukcesorami i Kunegundzie Szembek z sukcesorami (a dobra Złoczew zapewne przypadły Stadnickim)
18 VI 1826 – układ i podział majątku (o łącznej wartości 798100 złp), w którym część sukcesorów Bogumiła Walewskiego o wartości 250681 złp i 28 i 1/3 grosza została przyznana sukcesorom Anny z Walewskich 1v. Bartochowskiej 2v. Psarskiej: Stanisławowi, Kazimierzowi, Agnieszce Olszowskiej Bartochowskim oraz dzieciom śp. Marianny z Bartochowskich 1v. Bąkowskiej 2v. Wierzchlejskiej: Ignacemu Bąkowskiemu i Józefie Wierzchlejskiej, a także Kunegundzie z Walewskich, żonie Ignacego h. Szembeka
10 VIII 1827 – Tekla ze Stadnickich Stadnicka sprzedaje swoją schedę dóbr Złoczew Stanisławowi h. Małachowskiemu
19 IV 1828 – mocą działów dobra Brzeźnio otrzymują: Stanisław, Kazimierz, Agnieszka Olszewska Bartochowscy oraz Ignacy Bąkowski i Józefa Wierzchlejska, dzieci Marianny z Bartochowskich 1v. Bąkowskiej 2v. Wierzchlejskiej w szacunku 335980 złp; dobra Nowa Wieś otrzymują: Kunegunda z Walewskich Szembekowa oraz Piotr Szembek, Teresę Męcińska, Ludwika Taszycka i dzieci Urszuli Wierzchlejskiej: Józef i Marianna w szacunku 377954 złp i 20 gr
1829 – postępowanie spadkowe i działy po śmierci Kunegundy z Walewskich h. Szembek; jej część przechodzi na własność dzieci: Piotra Szembeka, Teresę Męcińską, Ludwikę Taszycką i dzieci Urszuli Wierzchlejskiej: Józefę i Mariannę
~1829 – powstaje oddzielna księga wieczysta dla dóbr Brzeźnio[ii] i oddzielna dla dóbr Nowa Wieś[iii]
1830 – postępowanie spadkowe po Annie z Walewskich 1v. Bartochowskiej 2v. Psarskiej; jej scheda przechodzi na Stanisława i Kazimierza Bartochowskich, Agnieszką z Bartochowskich Olszowską i dzieci Marianny z Bartochowskich: Ignacego Bąkowskiego i Józefę Wierzchlejską (protokół w KW Skomlin).
1834 – zamknięcie pierwotnej księgi wieczystej dóbr Złoczew, Brzeźnio i Nowa Wieś w świetle założenia dla nich nowych, oddzielnych ksiąg
[i] Archiwum Państwowe w Łodzi, Oddział w Sieradzu. Księgi hipoteczne sądów w Sieradzu, ks. hip. dóbr Złoczew, Brzeźnio i Nowa Wieś, sygn. 98.
[ii] Archiwum Państwowe w Łodzi, Oddział w Sieradzu. Księgi hipoteczne sądów w Sieradzu, ks. hip. dóbr Brzeźnio, T. 1, sygn. 46.
[iii] Archiwum Państwowe w Łodzi, Oddział w Sieradzu. Księgi hipoteczne sądów w Sieradzu, ks. hip. dóbr Nowa Wieś, T. 1, sygn. 470.

Poddębice

Zajączkowski:

Poddębice-pow. poddębicki

XII - początek XIII w., cm. płaskie rzędowe w południowej części miasta, Wiklak, Cmentarzysko z XII i XIII w. w Poddębicach 183-207.

1) 1388 PKŁ I, 724: Poddambe - Wito de P. 2) 1389 PKŁ I, 1149: Poddambe - Urbani frater Withus de P. 3) 1391 PKŁ II, 3699: Podambie - Urbanus de P. 4) 1393 PKŁ I, 2992: Podambe - Urbanus de P. 5) 1398 PKŁ I, 5492: Poddobicze - Urbanus de P.

6) XVI w. Ł. II, 370-372: Poddabice - oppidum, wł. szl., par. w m., dek. szczawiński, arch. łęczycki. 7) 1576 P. 114: Poddambicze - oppidum, pow. orłowski, woj. łęczyckie. 8) XIX w. SG VIII, 370: Poddębice - os., dawniej miasteczko nad Nerem, par. i gm. w m., pow. łęczycki.

Uwagi: obecnie P. miasto i P. os., Spis 866.

Taryfa Podymnego 1775 r.

Poddębice, wieś, woj. łęczyckie, powiat łęczycki, własność szlachecka, 42 dymów.

Czajkowski 1783-84 r.

Poddębice miasto, parafia poddębice, dekanat łęczycki, diecezja gnieźnieńska, województwo łęczyckie, powiat łęczycki, własność: Sanguszkowa księżna.

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego 1827 r.

Poddębice, województwo Mazowieckie, obwód Łęczycki, powiat Zgierski, parafia Poddębice, własność prywatna. Ilość domów 57, ludność 909, odległość od miasta obwodowego 3.

Słownik Geograficzny:

Poddębice, osada, dawniej miasteczko, nad rz. Ner, pow. łęczycki, gm. i par. Poddębice. Odl. 24 w. od Łęczycy a 35 w. od Łodzi. Leży w nizinie nadrzecznej. Posiada kościół par. murowany, kościół ewangielicki filialny murowany (par. w Konstantynowie), dwie synagogi murowane, szkołę początkową, sąd gminny okr. V, urząd gminny, kasę wkładowo-zaliczkową gminną, st. pocztową, fabrykę narzędzi rolniczych z prod. na 20,000 rs. i drugą takąż mniejszą, browar, dwie olejarnie, fabrykę octu i miodu. Co do rzemiosł jest: 37 szewców, 27 krawców, 14 bednarzy, 7 stolarzy, 7 tkaczów, 13 piekarzów, 16 rzeźników, 4 garbarzy, 3 farbiarzów, 2 nożowników, 2 introligatorów, 4 młynarzy, 2 garncarzy, 2 rymarzów, 3 cieślów, 3 stelmachów, 2 ślusarzy, 3 kowali, kotlarz, tokarz, 2 powroźników, zegarmistrz, 7 szklarzy, 3 malarzy pokojowych. W osadzie jest 64 sklepów i kramów, zajazd, cukiernia, handel win, 7 szynków, 15 kupców zbożowych. Mieszka tu stale lekarz, 3 felczerów i akuszerka. W 1882 r. było 157 dm., 3024 mk., w tem 1197 żydów i 83 ewang. Obszar osady z ogrodami i polami wynosi 654 mórg., w tem 507 mr. roli, 80 mr. łąk, 66 mr. pastwisk. Na obszarze tym są pokłady kamienia wapiennego i budowlanego. Jestto starożytna osada. W poblizkiej, też nad Nerem położonej wsi Bałdrzychowie znajduje się obszerne cmentarzysko przedhistoryczne, a drugie mniejsze we wsi Wilczycy (odl. 7 w.). Pierwotnie należała do par. Tur. W XIV w. jest własnością wielkopolskiej rodziny Chebdów (Pomianów), którzy posiadają w tych stronach dość liczne dobra i są fundatorami kościołów w Grodzisku i Niewieszu. Główną siedzibą tego rodu jest Niewiesz (odl. 5 w. od Poddębic). Ostatnim z tego rodu dziedzicem P. był Jan Chebda, protonotaryusz apostolski, dziekan gnieźnieński, zabity w 1400 r. przez własnego brata Lastka Chebdę z Grabia (Paprocki, Herby, 536-538, na podstawie Długosza). Następnie P. przeszły na inną gałęź tego rodu (po siostrze zmarłego zapewne), która się pisała z Poddębic. Prawdopodobnie ów zabity dziekan gnieźnieński Jan (Jarandus) był fundatorem kościoła i parafii. Zostawił on zapis na utworzenie altaryi przy tem kościele i wykonanie tego polecił krewnym.Sukcesorowie nie spieszyli się z wykonaniem woli zmarłego i dopiero w 1461 r. Jan Odrowąż ze Sprowy, arcyb. gnieźn., zatwierdza erekcyą tej altaryi. Już w akcie tej erekcyi, przechowanej przy kościele, P. są nazwane miastem (oppidum). Na początku XVI wieku (Lib. Ben. Łask., II, 370) P. są własnością małoletniego Jana Poddębskiego a jego opiekunem Jan Niewieski. Z innych szczegółów opisu wnosić można, iż założenie miasta było współczesnem z fundacyą kościoła, ponieważ czytamy, iż dziedzic P. obowiązany jest płacić plebanowi („ex dotatione fundationis") trzy grzywny z czynszów miejskich. Miasto samo osadzone było na 16 łanach, prócz wójtostwa. Każdy łan płacił plebanowi zamiast dziesięciny po 6 gr. i po groszu kolędy. Folwark płacił pierwotnie dziesięcinę pleban. w Turze i ztąd później pleban w Poddębicach obowiązany był dawać pół grz. rocznie pleb. w Turze. Przy kościele była szkoła. Uposażenie plebana było szczupłe, dochody z ubogiego miasta małe, tak że niema z czego utrzymywać wikaryusza. W początku XVI w. do par. należą: Łężki, Góra Bałdrzychowska, Łęczyno, Zagórzyce, Byczyna, Chropy, Według regestr. pobor. z 1576 r. P. dają dawnego poboru 1 grzyw., nowego 2 grzyw. Trzech rzemieśln. po 4 gr., karczma 12 gr., młyn o 2 kołach 12 gr., z 31 łanów po 20 gr. Ogółem fl. 7 gr. 4 (Pawiński, Wielkop., II, 114). W początku XVII w. P. przeszły w posiadanie Grudzińskich. Matka Stefana Grudzińskiego, starosty ujskiego i pilskiego, z domu Karśnicka, podkomorzanka łęczycka, wystawiła w 1610 r. na miejsce starego drewnianego kościoła, nowy murowany, dotąd trwający. Grudzińscy zapewne wznieśli tu dla siebie oryginalnej budowy zameczek, dotąd stojący, piętrowy z wieżą. Miasteczko samo tak upadło iż przybrało charakter wsi. W końcu XVIII w. mieszkało tu 24 gospodarzy odrabiających pańszczyznę i za rządu pruskiego P. wpisane zostały w poczet wsi. Dopiero w 1822 r. dziedzic P. Klemens Zakrzewski wyjednał u rządu królestwa przywilej podnoszący P. na miasto które miało stać się osadą fabryczną. Sprowadzono i osiedlono w tym celu niemieckich sukienników. W 1824 r. było 57 dm., 1112 mk., 67 sukienników i 4 postrzygaczy. Koło 1830 r. liczba warsztatów doszła do 100. Wypadki 1831 r. powstrzymały rozwój tego przemysłu. Szybki wzrost Łodzi przyczynił się do powolnego rozwoju sąsiednich osad. Pożar w 1879 r. zniszczył w P. 52 domy i sprowadził strat na 100,000 rs. Mimo to osada znowu się zabudowała, mając w pobliżu kamień wapienny zdatny do budowy. P. par., dek. łęczycki, 1794 dusz. P. gmina ma 13353 mr. obszaru i 7663 mk. W skład gminy wchodzą między innymi dobra Poddębice, majorat Bałdrzychów i dobra Golice. W gminie są 2 szkoły. Opis P. z rysunkami podał Tyg. Illustr. (t. II, 377). Dobra P. składały się w 1883 r. z fol.: Byczyna, Łężki i Chropy, os. Poddębice, wsi: Byczyna, Łężki, Chropy, Klementów i Praga. Rozl. dominialna mr. 2599. Fol. Byczyna gr. or. i ogr. mr. 503, łąk mr. 120, past. mr. 8, lasu mr. 78, nieuż. mr. 59, razem mr. 768; bud. mur. 8, z drzewa 16; płodozmian 9 i 12 polowy; fol. Łężki gr. or. i ogr. mr. 444, łąk mr. 11, lasu mr. 13, nieuż. mr. 17, razem mr. 485; bud. mur. 2, z drzewa 3; płodozmian 8 i 14-polowy; fol. Chropy gr. or. i ogr. mr. 230, łąk mr. 77, past. mr. 3, lasu mr. 49, nieuż. mr. 24, razem mr. 383; bud. z drzewa 10; płodozmian 12-polowy. Nadto należy do dóbr Poddębice 954 mr. lasu i 9 mr. nieuż., razem 963 mr.; las urządzony, 2 młyny na prawach wieczystych dzierżaw. Os. P. osad 174, z gr. mr. 412; wś Byczyna os. 10, z gr. mr. 142; wś Łężki os. 13, z gr. mr. 91; wś Chropy os. 31, z gr. mr. 444; wś Klementów os. 15, z gr. mr. 128; wś Praga os. 29, z gr. mr. 110.

Spis 1925:

Poddębice, os. m., pow. łęczycki, gm. Poddębice. Budynki z przeznaczeniem mieszkalne 255(w tem 1 budynek niezamieszkały). Ludność ogółem: 3122. Mężczyzn 1460, kobiet 1662. Ludność wyznania rzymsko-katolickiego 1678, ewangelickiego 111, mojżeszowego 1333. Podało narodowość: polską 1918, niemiecką 45, żydowską 1154, inną 5.

Wikipedia:

Poddębice-miasto w woj. łódzkim, w powiecie poddębickim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Poddębice, leżące nad Nerem. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. sieradzkiego. Według danych z 31 grudnia 2008 miasto liczyło 7840 mieszkańców. Pierwsza wzmianka pisana o Poddębicach pochodzi z 1388 r. i zawarta jest w łęczyckich księgach sądowych, wymieniających właścicieli: Wita i Urbana de Podambe. Około 1400 Poddębice otrzymują po raz pierwszy prawa miejskie. W XIV w. należały do wielkopolskiego rodu Chebdów z pobliskiego Niewiesza. W XV w. część Poddębic należała do Poddębskich herbu Pomian, wywodzących się z Chebdów, a część do Oporowskich herbu Sulima. W 1518 dobra te przejęli w drodze ożenku Grudzińscy herbu Grzymała. Na początku XVIII w. od Grudzińskich, poprzez Duninów Poddębice trafiają w ręce Barbary Sanguszkowej. Ostatnimi posiadaczami tych dóbr byli (od 1787) Zakrzewscy – aż do II wojny światowej. W listopadzie 1939 Niemcy wcielili Poddębice do Rzeszy Niemieckiej. Do 1942 wymordowana została cała ludność żydowska, stanowiąca niemal połowę mieszkańców miasta. W 1944 administracja nazistowska nadała miejscowości nową nazwę: Wandalenbrück. Wojska radzieckie zajęły miasto 18 stycznia 1945. Dzieje osadnictwa żydowskiego w Podddębicach sięgają XVIII stulecia. Tutejsi Żydzi podlegali pod kahał łęczycki. W 1789 roku w mieście żyło 65 Żydów, stanowiąc 23 procent ogółu mieszkańców. W 2. połowie XIX wieku powstała samodzielna gmina żydowska. W okresie międzywojennym, w 1921 roku w Poddębicach mieszkało już 1333 Żydów (42 procent ogółu mieszkańców). W 1934 roku Poddębice odzyskały prawa miejskie. W 1939 roku miasteczko zamieszkiwało około 1600 Żydów. W 1940 roku Niemcy utworzyli w Poddębicach getto (obręb ulic: Sienkiewicza, Ogrodowa, Pułaskiego), w którym uwięziono około 1,5 tysiąca Żydów. W kwietniu 1942 roku getto zostało zlikwidowane, a wszystkich Żydów wymordowano w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem. Pałac – z epoki renesansu, wzniesiony przed 1617 z fundacji Zygmunta Grudzińskiego, wojewody rawskiego, jednego z przywódców rokoszu Zebrzydowskiego, na fundamentach XV-wiecznego dworu. Budowę kontynuowała jego żona Barbara z Karśnickich herbu Jastrzębiec (zm. po 1625), a następnie syn Stefan (zm. w 1640), starosta ujski, pilski i bolimowski. Jest to budynek piętrowy o dachu dwuspadowym, zamkniętym z dwóch stron dekoracyjnymi szczytami. Od wschodu do głównego budynku przylega wieża o wysokości 17 m. Od zachodu przed 1690 dobudowano ośmioboczną kaplicę z piękną dekoracją wnętrza. Najciekawszym elementem arch. są arkadowe krużganki filarowe, wbudowane w pd. elewację pałacu. Loggia, zbudowana około 1750 została ponownie odkryta w 1952. Na uwagę zasługuje sklepienie loggi – krzyżowe z pseudożebrami i dekoracją w postaci wytłaczanych pereł i jajowników z maszkaronami w zwornikach. Na ścianie południowej odkryto pod tynkiem bardzo interesujące fragmenty dekoracji sgraffitowej o motywach figuralnych. Pałac rozbudowano w XIX w. W pałacowej kaplicy, pokrytej fragmentami XVII-wiecznych fresków, znalazła pomieszczenie izba regionalna. Bogate zdobieniami późnorenesansowych stiuków sklepienie kaplicy przedstawia herby dawnych właścicieli: Pomian, Grzymała, Rola i Jastrzębiec. W izbie mieści się stała wystawa obrazująca dzieje Poddębic i okolicy. 100 rocznicę przybycia Marii Konopnickiej do Bronowa upamiętniono w 1962 ustawieniem w pobliżu bramy głazu, pod którym umieszczono garść ziemi z Cmentarza Łyczakowskiego we Lwowie, gdzie poetka została pochowana, zaś na głazie umieszczono tablicę z wierszem poetki: W kamieniu polnym... Niech mi kamieniarz lireczkę wyryje, A niechaj na nim napisu nie kładzie, Tylko w zakątku, gdzie brzoza szum niesie.... W centrum miasta stoi kościół św. Katarzyny z ok. 1610 r. fundowany przez Barbarę z Karśnickich Grudzińską "białogłowę cnót wysokich i jałmużnicę wielką" (K. Niesiecki), wzniesiony na miejscu poprzedniego, który już istniał w 1400 r. Budowę ukończył syn Barbary i Zygmunta wojewody rawskiego, Stefan. Kościół pierwotnie jednonawowy, z nawami dobudowanymi w 1895 r. posiada cechy renesansowej architektury sakralnej. Na uwagę zasługuje stiukowa dekoracja wnętrza, złożona z cienkich wałków i rozet. W kartuszach narożnych monogramy Jezusa i Marii oraz herby fundatorów: Grzymała, Lubicz, Pomian i Poraj. Ołtarz główny z 1 poł. XVII w. z rzeźbami świętych, wysokiej wartości artystycznej. Ambona intarsjowana z postaciami 4 ewangelistów oraz motywami roślinnymi. Szereg rzeźb i obrazów z XVII w. do początku XIX w. Dzwonnica murowana z XVII w. Na obrzeżach parku miejskiego, przy ulicy Adam Mickiewicza, stoi kościół ewangelicki, zbudowany w 1871 r. Jest kościołem parafialnym. Przy szosie do Łodzi parafialny cmentarz katolicki założony w połowie XIX w. Jest tu mogiła, w której spoczywa 56 powstańców z 1863 (35 n.n.) poległych w bitwach pod Niewieszem, Poddębicami i Dalikowem. W 1917 na mogile tej ustawiono pomnik. Przy ulicy Łódzkiej znajdują się też cmentarze: ewangelicki i żydowski. Ten ostatni, zniszczony przez Niemców, jest otoczony opieką Żydów z Izraela i Ameryki. Zachowała się też synagoga Rzeka Ner, w której do 1958 istniało bogate życie biologiczne, stanowiła problem dla miasta, ponieważ była ściekiem przemysłowym i asenizacyjnym Łodzi i Pabianic. Rzeka powoli oczyszcza się, co roku na początku wiosny można zaobserwować łabędzie nieme (cyngus olor). Miasto leży w niecce kredowej, która w tym miejscu jest wybrzuszona. Zalegający w okolicy płytko kamień kredowy używany był jeszcze w latach powojennych jako materiał budowlany. Wokół pałacu Zygmunta Grudzińskiego znajduje się park przylegający do Neru, o powierzchni 3,6 ha, z pomnikowymi okazami drzew tworzącymi efektowne skupiska. W pn.-zach. części parku wznosi się wyraźny stok porośnięty sosną zwyczajną z domieszką rzadkiego gatunku sosny czarnej. Do niedawna była tu też lipa o obwodzie pnia prawie 6 m, kępa modrzewia europejskiego, płaczące odmiany wierzby białej, jesionu wyniosłego i brzozy brodawkowatej. Ciekawym fragmentem parku jest wysoka kamienna grota z okazałym jesionem na zapleczu. Park wraz z Bulwarem nad Nerem stanowią od 2007 roku Poddębicki Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy. Andrzej Błasik – generał broni pilot Wojska Polskiego, od 19 kwietnia 2007 do 10 kwietnia 2010 dowódca Sił Powietrznych Rzeczypospolitej Polskiej.

Wikipedia:

Stacja Poddębice (do 2008 Poddębice)-osada w Polsce położona w województwie łódzkim, w powiecie poddębickim, w gminie Poddębice. W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie sieradzkim.

Elżbieta Halina Nejman Majątki (Szlachta Sieradzka XIX wieku Herbarz)

PODDĘBICE par. Poddębice, Leżą na nizinie nadrzecznej Neru. W 14 wieku własność Chebdów-Pomianów z Niewiesza. Na początku 16 wieku Jana Podębskiego, a na początku 17 wieku Grudzińskich. W 1661 r. Malcher najstarszy syn Andrzeja wojewody rawskiego bierze majętność Poddębską tj. miasteczko Poddębice, Nowy Folwark, Łęski, Bycina, woj. łęczyckim Chropy, Karnice, Wilczków, Niewierz, Grocholice, Boczki, Sempułki w pow. szadkowskim, za taksą 150 tys. zł. Matka Stefana Grudzińskiego starosty ujejskiego, z Karśnickich, podkomorzanka łęczycka wystawiła w 1610 roku nowy murowany kościół i oryginalny zameczek piętrowy z wieżą. Dobra wykupiła z rąk Grudzińskich Barbara z Duninów Sanguszkowa, córka Marianny z Grudzińskich i Jakuba w 1775 r. W 1788 Sanguszkowa sprzedaje dobra poddębickie; m. Poddębice, Byczyna, Łężki, Chropy, Karnice, Wilczków, Niewiesz, Grabica, Boczki, Sempułki i 1/2 Ułanów, Ksaweremu Zakrzewskiemu cześnikowi gnieźnieńskiemu za 570 tys. zł. W 1822 roku Klemens Zakrzewski wyjednał przywilej powtórnej erekcji osady włókienniczej jako miasta, dwa lata później było 1112 mieszkańców i 67 sukienników. Poddębice mają kościoły murowane; katolicki i ewangelicki, dwie synagogi, jest fabryka narzędzi rolniczych, browar, dwie olejarnie, fabryka octu W 1882 roku miały 157 domów i 3024 mieszkańców w tym 1197 starozakonnych, 84 ewangelików, powierzchnia 654 mg. Dobra w 1883 roku obejmowały folwarki i wsie: Byczyna, Łężki, Chropy, Klementów, osadę Poddębice 62 oraz wieś Pragę miały 2599 mg gruntów rolnych w tym 954 mg lasu i dwa młyny. W 1912 osada ma 2739 mg, właścicielami są dawni mieszczanie i Napoleon Zakrzewski. (SGKP t.8, s.370, AT 98 k.790-6, TD, PGkal.).

1860 r.

Zduńska Wola

Zajączkowski:

Zduńska Wola -pow. m. Zduńska Wola
1) 1403 notatka XIX w., TP 3304 f. 8: Zduny alias Wola - „85. Andreas de Zduny alias Wola". 2) 1405 notatka XIXw., TP 3302 f. 8: Wola zdunska - „138. de Wola zdunska Petras testis". 3) 1417 T. Sz. I f. 26, 36, por. Koz. II, 280: Zdunskawola, Sdunska  wola - Petrassius de Z., Petr. de S. w. 4) 1445 notatka XIX w., TP 3346 f. 5 nr 2: Zduńska Wola - Andreas de Z. W. Comissarius judex Castri Sirad. 5) 1450 notatka XIX w., TP 3346 f. 23 nr 14, f. 33 nr 19: Zdońska Wola - Andreas de Z. W., Judex Terr. Sir.
6) XVI w. Ł. I, 479, 481: Wola Zdunska, Zdunska Wola - villa, par. Korczew, dek. szadkowski, arch. uniejowski. 7) 1511-1518 P. 188: Vola Sdunska - wł. szl., par. jw., pow. szadkowski, woj. sieradzkie. 1552-1553 P. 230: Wolia Zdunska-jw. 8) XIX w. SG XIV, 546: Zduńska Wola - miasto nad rz. Brodnicą, par. w m., pow. sieradzki. 

Taryfa Podymnego 1775 r.

Wola Zduńska, wieś, woj. sieradzkie, powiat szadkowski, własność szlachecka i królewska, 30 dymów.

Czajkowski 1783-84 r.

Zdunska Wola, parafia zdunska wola (zduńska wola), dekanat szadkowski, diecezja gnieźnieńska, województwo sieradzkie, powiat szadkowski, własność: Złotnickiego sukcessorowie.

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego 1827 r.

Zdunska wola, województwo Kaliskie, obwód Sieradzki, powiat Szadkowski, parafia Zduńska Wola, własność prywatna. Ilość domów 153, ludność 2000, odległość od miasta obwodowego 2.

Słownik Geograficzny:  

Zduńska Wola, miasto nad rz. Brodnią, pow. sieradzki, odl 14 w. od Sieradza, przy szosie z Łodzi do Kalisza wiodącej, między Łaskiem a Sieradzem. Składa się z właściwego miasta i przedmieść: Jurydyka i Zduny, wchodzących w skład gminy wiejskiej, noszącej też nazwę: Zduńska Wola. Miasto posiada kościół par. rz.-kat., murowany, kościół par. ewangielicki, dom modlitwy baptystów, synagogę, szkołę 2-klas. katolicką, szkołę 2-klas. ewangielicką, magistrat, urząd poczt. i telegr., urząd gminny (dla gminy wiejskiej), straż ogniową ochotniczą, aptekę, dwu lekarzy. Pod względem sądowym miasto należy do sądu pokoju w Sieradzu, zkąd zjeżdża tu raz na tydzień sędzia. Miasto ma około 650 domów, przeważnie drewnianych, parterowych i około 17500 mk., w tej liczbie 11000 zapisanych do ksiąg stałej ludności (1890 r. było 9656) i około 6500 niestałych. Co do wyznania jest: 7013 katol., 4430 ewang., przeważnie Niemców, i 6057 żydów. Z miastem jedną całość poniekąd tworzą przyległe wsi i osady: Zduny, Jurydyka, Różomyśl, Stęszyce, Opiesin, zamieszkałe przeważnie przez tkaczów i mające do 6000 mk. W mieście istnieją trzy fabryki tkackie parowe: Winera (z prod. na 1000000 rs.), Aug. Arleta (200000 rs.) i Kar. Kuske (150000 rs.). Prócz tego w mieście i okolicy jest w ruchu od 8 do 10 tysięcy warsztatów domowych tkackich. Fabrykanci tutejsi mają przeważnie kantory tylko, rozdają oni przędzę tkaczom i nabywają wyroby gotowe, by je puścić w obieg handlowy. Tkacze wyrabiają tu towary bawełniane, wełniane i półjedwabne. Z innych zakładów fabrycznych jest tu mydlarnia, garbarnia i fabryka narzędzi rolniczych, trzy cegielnie. W mieście odbywa się 8 jarmarków. Do mieszczan należy 1244 mr. ziemi. Ujemną stroną położenia miasta jest brak wody. Maleńka rzeczka i kilka sadzawek nie wystarczają na potrzeby licznej ludności. Zduńska Wola była pierwotnie wsią należącą do paraf. Korczew, w pow. Szadkowskim. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. folw. dawano pleb. w Korczewie, który pobierał od kmieci tylko kolędę, po groszu z łanu. Łany km. dawały dziesięcinę pleban. w Borszewicach (Łaski, L. B., I,449, 481). W r. 1552 płacą tu od 10 osad. na 51 łan. km. W r. 1766 istnieje tu cmentarz i kaplica drewniana, filialna do Korczewa. Ówczesny dziedzic wsi Feliks Złotnicki, łowczy Szadkowski, uzyskuje w Łowiczu r. 1767 zatwierdzenie erekcyi parafii i pozwolenie na budowę kościoła p. w. Wniebowzięcia N. P. Maryi. Jednakże dopiero w r. 1782, po śmierci fundatora, jego krewni i opiekunowie dzieci: Zygm. Dobek, miecznik sieradzki, Hipolit Masłowski, łowczy wieluński, i Józef Pstrokoński, podczaszy sieradzki, dokonali wzniesienia kościoła. W r. 1768 w nowej parafii było 23 urodzeń, 16 zgonów i 6 ślubów. W r. 1819 Stefan Złotnicki, ostatni z tej rodziny dziedzic wsi, rozkolonizował swe posiadłości i na kilkomorgowych cząstkach poosadzał sprowadzonych ze Szlązka głównie tkaczy a następnie uzyskał od rządu w 1825 r. (25 paźdz.) wyniesienie osady na stopień miasta. W 1827 r. było tu 153 dm. i 2000 mk. Napływ osadników niemieckich wzrastać będzie stopniowo, pod ich wpływem niemczeć będzie i polska ludność robotnicza, zostająca w zależności od fabrykantów i przemysłowców niemieckich i mająca ścisłe stosunki z Łodzią. Prawo własności miasta (właściwie propinacya) przeszło w ostatnich czasach od Złotnickich i ich sukcesorów do Tykocinera. Przy mieście jest przedmieście zwane Jurydyka, należące do gminy wiejskiej, mające 51 dm., 783 mk. Dobra Zduńska Wola składały się w r. 1867 z realności Zduńska Wola, osady Zduńska Wola, wsi: Zduny, Ogrodzisko, Jurydyka, Poręba. Obszar realności Zduńska Wola wynosił mr. 53. Miasto Zduńska Wola os. 445, mr. 1021; wś Zduny os. 130, mr. 512; wś Ogrodzisko os. 62, mr. 272; wś Jurydyka os. 47, mr. 68; wś Poręba os. 35, mr. 160. Z. Wola, par. rz.-kat., dek. sieradzki, 600 dusz. Z. Wola, par. ewangielicka liczy około 7000 dusz. O kościele tutejszym podał wiadomość kś. Zając w „Wieku" (Nr 282, z r. 1881). Zduńska Wola gmina, należy do sądu gm. okr. IV w Szadku, urz. p. w mieście Zduńska Wola. Gmina ma 10806 mr. obszaru (2261 większej własn., 8545 drob. własn.) i 9040 mk. (5903 katol., 2830 ewang., 307 żyd). W skład gminy wchodzą przedmieścia Zduńskiej Woli i osady zaludnione przez tkaczy, Niemców po części. Około 5000 warsztatów tkackich znajduje się po koloniach i wsiach.

Słownik Geograficzny:  

Zduńska Wola, miasto. Miała r. 1891 około 6700 warsztatów tkackich, zaś wieś t. n. 2690. Stacya dr. żel. warsz.-kaliskiej 167 w. od Warszawy. Opis i rysunek kościoła podał Tyg. illustr. z r. 1882.

Spis 1925:

Zduńska Wola, m-to, pow. sieradzki, gm. Zduńska Wola. Budynki z przeznaczeniem mieszkalne 1108 (w tem 12 budynków niez., inne zamieszkałe 4). Ludność ogółem: 18923. Mężczyzn 8625, kobiet 10298. Ludność wyznania rzymsko-katolickiego 9322, ewangelickiego 1562, baptystycznego 108, prawosławnego 36, greko-katolickiego 2, mojżeszowego 7885, bezwyznaniowego 8. Podało narodowość: polską 10794, niemiecką 606, żydowską 7491, rosyjską 24, szwajcarską 4, czeską 2, francuzką 1, litewską 1.

Wikipedia:

Zduńska Wola-miasto i gmina w centralnej Polsce, w województwie łódzkim, w powiecie zduńskowolskim. Położone jest na Wysoczyźnie Łaskiej, na obszarze prawie równinnym, nad rzeką Pichną, prawym dopływem Warty. Jest siedzibą gminy i powiatu, a także członkiem Związku Miast Polskich. Prawa miejskie zostały nadane w 1825 r., jednak historia osadnictwa na terenach Zduńskiej Woli sięga XIV wieku. Od XIX wieku miasto prężnie rozwijało się jako ośrodek przemysłu włókienniczego, zaś w dwudziestoleciu międzywojennym -jako węzeł kolejowy będący częścią magistrali węglowej. Według danych statystycznych z 31 grudnia 2009, miasto liczyło 43 969 mieszkańców. Powierzchnia miasta wynosi 24,58 km2. Miasto leży na Wysoczyźnie Łaskiej, na obszarze prawie równinnym, łagodnie opadającym ku dolinie Warty. Centrum miasta znajduje się na niewielkim wzniesieniu nad Pichną, prawym dopływem Warty. Graniczy od południa z gminą Zapolice, od zachodu, północy i północnego wschodu z gminą wiejską Zduńska Wola, od wschodu z gminą Sędziejowice w powiecie łaskim. W XI i XII w. tereny, na których powstała Zduńska Wola, wchodziły w skład kasztelanii sieradzkiej, w późniejszym okresie - województwa sieradzkiego. W 1795 obszar ten znalazł się w departamencie kaliskim Królestwa Prus, od 1807 w departamencie kaliskim Księstwa Warszawskiego, a od 1816 — w województwie kaliskim Królestwa Polskiego. W połowie lat czterdziestych XIX w. miasto znalazło się w nowo utworzonej guberni warszawskiej, a od 1867 r. w guberni kaliskiej. Już wówczas Zduńska Wola była znaczącym ośrodkiem gminnym w powiecie sieradzkim. W okresie międzywojennym miasto wchodziło w skład powiatu sieradzkiego w województwie łódzkim. W 1939 Niemcy włączyli je do Rzeszy Niemieckiej jako część prowincji Kraj Warty, zmieniając jednocześnie nazwę na Freihaus. W latach pięćdziesiątych XX w. powiększono znacznie obszar Zduńskiej Woli, przyłączając do niej następujące miejscowości: Stęszyce, Rozomyśl, Osmolin Wieś, Osmolin Kolonie i Zduny (od 1 stycznia 1955). 1 lipca 1956 utworzono powiat miejski Zduńska Wola. Kolejne znaczne zmiany granic miasta nastąpiły w styczniu 1973 - wówczas do Zduńskiej Woli włączono Karsznice, sołectwo Krobanówek oraz część wsi Henryków, Krobanów (z powiatu sieradzkiego), Marzenin i Bilew (z powiatu łaskiego). Po wprowadzeniu reformy administracji państwowej w 1975 Zduńska Wola weszła w skład województwa sieradzkiego, jednocześnie powiększano jej obszar, przyłączając Nowe Miasto i Swędzieniejewice. Wskutek reformy administracyjnej w 1999 Zduńska Wola stała się miastem powiatowym w województwie łódzkim. Zduńska Wola nie jest podzielona na osiedla w sensie administracyjnym (jednostki pomocnicze gminy). Poniższy spis zawiera osiedla, których nazwy są powszechnie używane przez mieszkańców oraz władze miasta. Umieszczone są na planie dostępnym na oficjalnej stronie miasta. Mimo to, często można spotkać w użyciu inne nazwy, gdyż wymienione poniżej nie stanowią oficjalnego podziału administracyjnego.Osiedle "Narwiańska", Osiedle "Różana", Osiedle Zachód, Osiedle Bema, Osiedle "Żytnia", Osiedle Karsznice, Osiedle Tysiąclecia, Osiedle Nowe Miasto, Osiedle Hetmańskie, Osiedle Pastwiska, Osiedle Panorama, Osiedle Jana Pawła II, Osiedle "Szkolna-Zielona", Osiedle Południe, Osiedle Osmolin, Osiedle "Złota", Osiedle "Łaska", Osiedle Stęszyce, Zduńska Wola leży w obszarze Wysoczyzny Łaskiej w makroregionie Niziny Południowowielkopolskiej. Rzeźba terenu jest mało urozmaicona - średnia wysokość terenu waha się między 170 a 180 m n.p.m., osiągając maksymalnie 192 m n.p.m.[4]. Przez miasto przepływają dwie niewielkie rzeczki - Pichna (prawdziwa nazwa -Brodnia) i Tymianka, w większości nieuregulowane. Wśród zbiorników wodnych znajdują się dwa stawy położone w parku miejskim, zbiornik retencyjny Kępina o powierzchni 7,4 ha oraz niewielki zbiornik przeciwpożarowy położony w przemysłowej części miasta. Nie występują żadne surowce mineralne. Dawniej wydobywany był piasek i żwir na potrzeby lokalne. Obecnie trwają prace nad wykorzystaniem energii geotermalnej. Miasto leży w strefie klimatycznej umiarkowano-przejściowej. Roczne opady wahają się pomiędzy 500 a 600 mm. Średnia temperatura stycznia wynosi -2,5 °C, a lipca 18 °C. Okres wegetacyjny trwa od początku kwietnia do początku października i trwa 215 dni. Zduńska Wola liczy ok. 44 tys. mieszkańców, plasując się przy tym na 102. miejscu w Polsce i 10. miejscu w województwie łódzkim. Powierzchnia miasta wynosi 24,58 km2, co daje gęstość zaludnienia równą 1788 os./km2 Najstarsza zachowana informacja o miejscowości pochodzi z 1394, kiedy to posłużono się zamiennie nazwami „Zduny” i „Wola”. Sądząc po dacie pierwszych zapisków i nazwie osady, można przypuszczać, że powstała ona w wyniku kolonizacji na prawie polskim. W końcu XIV lub na początku XV w. Zduńska Wola była już centrum dóbr noszących taką samą nazwę, do których zaliczano ponadto pobliskie wsie: Paprotnie, Pstrokonie, Wozniki i Zduny. W ciągu kolejnych stuleci obszar dóbr zmieniał się wielokrotnie. W Najstarszy wizerunek miasta drugiej połowie XVIII w. Zduńska Wola spełniała funkcje lokalnego centrum gospodarczego. Ówczesny jej właściciel Feliks Złotnicki, łowczy szadkowski, w 1773 lub 1774 uzyskał od króla Stanistawa Augusta Poniatowskiego przywilej na odbywanie w ciągu roku 12 targów w miejscu zwanym Czekaj (Czekay). Prawdopodobnie znajdowało się ono na osi rynek-kościół parafialny, lub na skrzyżowaniu dróg łączących Sieradz z Łaskiem oraz Szadek z Widawą. Można zatem przypuszczać, iż najstarsza część miasta znajdowała się w rejonie pl. Wolności i ul. Kościelnej. Przez wiele lat na oznaczenie tej miejscowości używano zamiennie nazw: Zduńska Wola i Czekaj. Nie zachowały się do naszych czasów żadne dowody na to, że XVIII-wieczny Czekaj otrzymał prawa miejskie. Mimo braku formalnych praw miejskich, ośrodek już wtedy spełniał funkcje miejskie dzięki swojemu położeniu na szlaku handlowym kalisko-piotrkowskim. Mieszkały w nim 33 rodziny polskie i żydowskie oraz 6 komornic. Znajdował się tu ratusz, kościół katolicki, bożnica i szkoła, w pobliżu były 2 młyny, wiatrak, browar i dwór. Aczkolwiek wśród mieszkańców przeważali rolnicy, nie brakowało jednak garbarza, szewca, kucharza, stolarza, strycharza, kowala, 2 krawców, piekarza, cyrulika, kupca, rymarza i 2 kuśnierzy. Dalszy rozwój osady jest związany z działalnością dziedzica rodu - Stefana Prawdzic Złotnickiego. Już u progu XIX w. najliczniejszą grupę wśród pozarolniczych zawodów w osadzie stanowili tkacze, którzy od 1816 r. posiadali własny cech. Jednak dopiero dwa lata później, dzięki staraniom Złotnickiego, rozpoczął się masowy napływ tkaczy ze Śląska, Saksonii i Czech. Działalności osadniczej Złotnickiego sprzyjała ówczesna polityka rządu Królestwa Polskiego, który wspierał uprzemysłowienie wielu ośrodków w kraju. Zawierając umowę z rządem, Złotnicki zobowiązał się do wybudowania i uruchomienia w terminie do 1825 r. fabryki płótna zatrudniającej 60 majstrów tkaczy. Zadanie to nie było łatwe, bowiem w tym czasie już w kilku miastach rodził się na podobnych zasadach nowoczesny przemysł włókienniczy i dziedzic Zduńskiej Woli korzystał z usług agentów werbujących tkaczy. Przybywający do miasta osadnicy zawierali z dziedzicem umowy indywidualne, na mocy których otrzymywali 2 morgi gruntu, ogród, 9 klocków sosnowych, 2000 sztuk cegieł oraz 27 talarów na budowę domu. W zamian zobowiązani byli do świadczenia różnego rodzaju usług na rzecz dworu, płacenia czynszu i uruchomienia warsztatów tkackich. W późniejszym czasie dla osiedlających się "fabrykantów" wystawiał Złotnicki domy mieszkalne. Do 1823 r. wzniesiono ich 130. Dynamiczny rozwój osady spowodował, że w połowie lat dwudziestych XIX w. jej mieszkańcy wystąpili z wnioskiem o nadanie Zduńskiej Woli praw miejskich. 29 grudnia 1824 na pełnomocników specjalnych do starań o uzyskanie praw miejskich wybrano Wojciecha Krugiera, Mikołaja Olszewskiego, Michała Kanta, Samuela Georga, Augusta Francke i Jakuba Hiller-Warszawskiego. W marcu 1825 wystąpił Złotnicki do Komisji Województwa Kaliskiego z prośbą o nadanie Zduńskiej Woli praw miejskich. Prośba ta została rozpatrzona pozytywnie na mocy uchwały Rady Administracyjnej z 25 października. Wydany z tej okazji akt erekcyjny określił wzajemne stosunki między Złotnickim i mieszkańcami oraz ustalił przemysłowy charakter miasta. Osadnicy - w dużym stopniu niemieckojęzyczni i ewangeliccy - zmienili krajobraz kulturowy miejscowości. Urbanizacja Zduńskiej Woli spowodowała również rozwój w mieście społeczności żydowskiej. Po 1918 w mieście były dwie szkoły hebrajskie, trzy spółdzielcze banki żydowskie, okazały dom kahalny. W 1939 na 25 tys. mieszkańców 10 tys. było Żydami. W 1930 roku na obszarze ówczesnej wsi Karsznice powstała osada kolejarska dla obsługi nowej linii towarowej ze Śląska do Gdyni. Osada szybko stała się jednym z największych węzłów towarowych w kraju. W Zduńskiej Woli urodził się i został ochrzczony św. Maksymilian Maria Kolbe, który dziś jest patronem miasta. 29 czerwca 2010 w Urzędzie Marszałkowskim w Łodzi podpisane zostało porozumienie z marszałkiem województwa łódzkiego Włodzimierzem Fisiakiem, wicemarszałkiem Witoldem Stępieniem oraz prezydentami i burmistrzami 10 innych miast dotyczące podjęcia współpracy dla uruchomienia Łódzkiej Kolei Aglomeracyjnej, która swoim zasięgiem obejmować będzie również Zduńską Wolę. Zduńska Wola była największym miastem dawnego województwa sieradzkiego. Tu rozwija się prężnie przemysł odzieżowy i włókienniczy. Dom urodzin św. Maksymiliana Marii Kolbe, Muzeum Maksymiliana Marii Kolbe przy ul. Św. Maksymiliana Marii Kolbego 9; Sanktuarium św. Maksymiliana Marii Kolbego przy ul. Kościelnej 20[7]; Dworek Złotnickich, obecnie Urząd Miasta; Muzeum Zgromadzenia Małego Dzieła Boskiej Opatrzności Księży Orionistów na Ziemiach Polskich; Muzeum Historii Miasta; Skansen lokomotyw i Izba Historii Taboru PKP; Domy tkackie. Według rejestru zabytków KOBiDZ na listę zabytków wpisane są obiekty: kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najśw. Maryi Panny (Sanktuarium św. Maksymiliana Marii Kolbego), ul. Kościelna 20, 1891, nr rej. 382/A z 23.08.1991; kościół ewangelicko-augsburski, 1926, nr rej. 295 z 17.05.1976; dawna plebania ewangelicko-augsburska, 1895, nr rej. 384/89 z 17.10.1989; dom św. Maksymiliana Kolbego (dom tkacki), ul. św. M. Kolbego 9, drewniany, XIX w., nr rej. 388/A z 2.05.1991; cmentarz żydowski, ul. Kacza 18 (w tym ogrodzenie z bramami), 1826, nr rej. A/101 z 27.12.2010; Dom narodzin św. Maksymiliana dom, ul. Kościelna 13, 1825, nr rej. 301 z 30.12.1967 oraz 960-XIII-77; dom, ul. Kościuszki 9, 1 poł. XIX w., nr rej. 992 z 30.12.1967; Muzeum historii miasta Zduńska Wola dom, ul. Kościuszki 11, 1 poł. XIX w., nr rej. 993 z 30.12.1967 budynek liceum sztuk plastycznych, ul. Sieradzka 29, pocz. XX w., nr rej. 318 z 22.02.1985; dom, ul. Złotnickiego 6, 1 poł. XIX w., nr rej. 995 z 30.12.1967. W Zduńskiej Woli znajdują się liczne tablice pamiątkowe i pomniki: pomnik Józefa Piłsudskiego (pl. Wolności); tablica ku czci Stefana Prawdzic Złotnickiego, założyciela miasta (budynek urzędu miasta, ul. Złotnickiego); tablica upamiętniająca zduńskowolan zamordowanych przez hitlerowców (pl. Wolności); tablica upamiętniająca żydowską synagogę zniszczoną w czasie II wojny światowej (ul. Sieradzka); pomnik Jana Pawła II (Aleje Kościuszki); pomnik poległych w walce w obronie ojczyzny (Pasaż Rajczaka); Tablice z okazji 200. rocznicy urodzin Tadeusza Kościuszki (Aleje Kościuszki, ul. Parkowa); tablica pamiątkowa ku czci kpt. Władysława Jachowicza ps. "Konar" (ul. Dąbrowskiego); tablica upamiętniająca Ignacego Boernera (budynek Poczty Polskiej, ul. Kilińskiego); pomnik św. Maksymiliana Marii Kolbego, patrona Zduńskiej Woli (przy bazylice na ul. Kościelnej); pomnik Kazimierza Kałużewskiego, Juliusza Sylli i innych kolejarzy-członków ruchu oporu w Karsznicach, rozstrzelanych przez hitlerowców (pl. Zwycięstwa); tablica pamiątkowa poświęconą ks. Jerzemu Popiełuszce; tablica poświęcona pisarzowi Januszowi Teodorowi Dybowskiemu (ul. Złotnickiego); pomnik ku czci pomordowanych podczas likwidacji getta żydowskiego w Zduńskiej Woli (cmentarz żydowski, ul. Kacza); popiersie Mikołaja Kopernika przed Szkołą Podstawową nr 6 (ul. Złota); tablica upamiętniająca życie płk. Jachowicza przy ulicy Dąbrowskiego. Pomnik Józefa Piłsudskiego na placu Wolności. Tereny zielone Zduńskiej Woli zajmują obszar około 475 hektarów, co stanowi prawie 20% powierzchni miasta, w tym lasy, parki, skwery, pastwiska czy łąki Największym kompleksem leśnym w granicach miasta jest Las Paprocki (68 ha), położony przy południowej granicy miasta. Dominującymi gatunkami drzew są olcha, brzoza, jesion, świerk i sosna. Pozostałe, skromniejsze i mniej zwarte kompleksy leśne zajmują łącznie około 40 ha. W centrum miasta, przy Dworku Złotnickich, znajduje Park miejski przy Dworku Złotnickich się Park Miejski o przeważającym drzewostanie liściastym. Niektóre z drzew zostały uznane za pomniki przyrody, m.in. najstarsze drzewo w mieście -wiąz szypułkowy o obwodzie ok. 650 cm. Ponadto po obszarze całego miasta porozrzucane jest 57 sztuk drzew objętych ochroną prawną, w tym szpaler klonów srebrzystych przy ul. Dolnej. W Zduńskiej Woli działa Miejska Biblioteka Publiczna im. Jerzego Szaniawskiego, powstała w 1946 roku. Z jej zbiorów korzysta ponad 6500 osób (dane z 2006 r.). Oprócz popularyzacji czytelnictwa, prowadzi również inne formy działalności, takie jak: wystawy, pogadanki, lekcje biblioteczne, kiermasze, spotkania autorskie, wieczory bajek czy wieczory literackie. Od 4 kwietnia 2000 r. pełni funkcję biblioteki powiatowej. Wraz z przyjęciem tej roli, do placówek podległych MBP dołączono biblioteki miejskie i gminne z okolicznych miejscowości. Obecnie sieć ta liczy 15 bibliotek. W tym samym budynku co MBP, swoją działalność kulturalną prowadzi Miejski Dom Kultury, powołany do życia Uchwałą Nr 32/160/61 Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Zduńskiej Woli z dniem 1 września 1961 r. Prowadzi zajęcia dla dzieci i młodzieży w grupach tanecznych, muzycznych, wokalnych, teatralnych, plastycznych i literackich. W czerwcu 2008 r. MDK uruchomił swoją filię na osiedlu Karsznice. Ponadto, na terenie Zduńskiej Woli działają: Powiatowe Centrum Kultury Sportu i Rekreacji, w skład którego wchodzi Powiatowy Młodzieżowy Dom Kultury "Na Pięterku", Powiatowy Międzyszkolny Ośrodek Sportowy i Szkolne Schronisko Młodzieżowe Dom Kultury "Lokator" Biblioteka Pedagogiczna w Sieradzu, Filia w Zduńskiej Woli Towarzystwo Przyjaciół Zduńskiej Woli W drugiej połowie XX w. funkcjonowały w mieście kina "Hel" i "Tkacz". Pierwsze zamknięto w latach 80., drugie po tymczasowej przerwie w działalności, a następnie przemianowaniu na "Hollywood" - zakończyło swoją aktywność na początku XXI wieku.

Elżbieta Halina Nejman Majątki (Szlachta Sieradzka XIX wieku Herbarz)

ZDUŃSKA WOLA cz. Kawęczyna, par. Zduńska Wola, własność najpierw Adama, a od 1690 roku jego synów Franciszka i Andrzeja Stokowskich. Zakupione w 1700 roku przez Macieja Pstrokońskiego przeszły na jego spadkobierców. W 1756 objęte przez Mariannę z Pstrokońskich Złotnicką. W 1832 dobra obejmowały; miasto Zduńska Wola erygowane w 1825 roku, Kwęczynek, Zduny, Ogrodzisko, Polków, Czechy, Stęszyce-Średnie, Stęszyce-Opiesin, Po śmierci właściciela Stefana Złotnickiego w 1848 roku dobra objął syn Juliusz. Sprzedał je (właściwie tylko propinację) kupcowi z Kalisza, Izraelowi Tykocinerowi w 1874 r. We wsiach Czechy, Polków, Stęszyce, Opiesin, Zduny, Ogrodzisko, osiedlono kolonistów, pozostałe tereny włączono w obręb miasta. (SGKP t.14, s.546, TD)

Zduńska Wola, zdjęcia wykonane po 1906 roku.

Róg Łaskiej i Złotnickiego (1916)