Zajączkowski:
WARTA -pow. sieradzki 1) 1255 kop. Decr. tribunal. Piotrk. z 1579 r., KDP II, 64: Vartha (Libewarde) - villa, civitas. Kazimierz, ks. łęczycki i kujawski stwierdza, że quod Voluramo solteto (sic) de V., quae in theuthonico Libewarde appellatur, ob culpam suam eandem villam et omne ius, quod sibi et posteris eius ratione villicationis in eandem villa competebat, in manus nostras resignante: nos eandem villam locandam Martino nec non Vilkino ciuibus de Siradz (v.)... contulimus possidendam, sub eisdem conditionibus et iure, sub quibus memorato V. contuleramus, videlicet: quod dicti Martinus et Vilkinus tenentur Vartham hominibus amplere et facere locum ibi magnum et populosum, określając zgodnie z prawem średzkim uposażenie i uprawnienia sołt. i ciężary osadników. 2) 1276 kop. w Decr. tribunal. Piotrk. z 1579 r., KDP II, 106: Wartha - Leszek Czarny zatwierdza przywilej lokacyjny W. z 1255 r. wydany sołt. tejże miejscowości Marcinowi i Wilkinowi, wprowadzając równocześnie pewne zmiany w zakresie uprawnień sądowych sołt. 3) 1295 kop. XVI w., C. Sir. inscr. 35 f. 255 b-257: Wartha - Władysław Łokietek potwierdza kupno przez Marcina, syna Marcina od Marcina Wylkym czwartej części wójtostwa W. za 70 grz. toruńskich, dołączając do tego pobliski Witów (v.) oraz opisuje na podstawie dawnych przywilejów Kazimierza i Leszka Czarnego uprawnienia i uposażenie wójta oraz osadników. 4) 1297 kop. w MK XVI w., Malecz., Kilkanaście dok, nr 3; por. W.MRPS IV/3, 87 s. 345: Wartha - Władysław Łokietek nadaje kl. dominikanów w Łęczycy (v.) tres lapides sepi in macello Hermanni dicti de W. 5) 1299 oryg., KDW 806: Vartha - miejsce wystawienia dok. Władysława Łokietka. 6) 1318 kop. XVI w., C. Sir. inscr. 35 f. 255b-257: Wartha - Władysław Łokietek potwierdza na prośbę Kunegundy, wdowy po Wawrzyńcu, wójcie W., przywileje z 1255, 1276 i 1295 r. 7) 1339 Lites 148, 245-246: Warta, Wartha - opidum. W zeznaniach śwd. w procesie warszawskim wzm. o złupieniu i spaleniu przez Krzyżaków w 1331 r. W. i innych miejscowości wraz z kośc. 8) 1355 kop. XV w., KDW 1333: Vartha - na dok. Tomisława z Proboszczowic (v.) dotyczącym wsi Łazy (v.) w obrębie Proboszczowic, wystawionym w V., świadkuje sześciu cives Varthenses. 9) 1362 kop. w MK 1492-1501 r., KDW 1484: Wartha - Kazimierz Wielki daje Henrico, quondam advocato de W. prawo lokowania miasta Koło. 10) 1369 kop. Pstrokońskiego z 1831 r., KDW 1618: Wartha - civitas. W przywileju Kazimierza Wielkiego dla Koźminka i 4 przyległych wsi wzm.: Volumus insuper, ut... cives civitatis iam dicte atque villani villarum prescriptarum, a theloneo simul et a solucione forensi, dicta targowe, in nostris civitatibus videlicet in...W... omnino liberi et soluti. II) 1387 oryg., KDW 1862: Wartha - w piśmie arcbpa do duchowieństwa wym. rector ecclesiae in W. 12) 1392 T. Sir. I f. 34: Wartha - w zapisce sądowej wym. scultetus i dwaj scabini in W. 13) 1393 T. Sir. I f. 47: Wartha - Albertus de W.
14) XVI w. Ł. I, 409-412: Wartha - oppidum, par. w m., dek. warcki, arch. uniejowski. 15) 1489 P. 175: Vartha. 1496 P. 172: Vartha -par. w m., pow. i woj. sieradzkie. 1511-1518 P. 182: Warta - oppidum, jw. 1553-1576 P. 221: Wartha-jw. 1563 P. 309: Wartha. 16) XIX w. SG XIII, 111-115: Warta - miasto, pow. jw.
Uwagi: przekaz dok. z 1295 r. zawiera wiele opuszczeń, przekręceń itp., które uniemożliwiają dokładne zrozumienie jego treści.
14) XVI w. Ł. I, 409-412: Wartha - oppidum, par. w m., dek. warcki, arch. uniejowski. 15) 1489 P. 175: Vartha. 1496 P. 172: Vartha -par. w m., pow. i woj. sieradzkie. 1511-1518 P. 182: Warta - oppidum, jw. 1553-1576 P. 221: Wartha-jw. 1563 P. 309: Wartha. 16) XIX w. SG XIII, 111-115: Warta - miasto, pow. jw.
Uwagi: przekaz dok. z 1295 r. zawiera wiele opuszczeń, przekręceń itp., które uniemożliwiają dokładne zrozumienie jego treści.
Taryfa Podymnego 1775 r.
Warta, miasto, woj. sieradzkie, powiat
sieradzki, własność królewska, 186 dymów.
Czajkowski 1783-84 r.
Warta miasto, parafia warta, dekanat
warcki, diecezja gnieźnieńska, województwo sieradzkie, powiat
sieradzki, własność: (Paweł) Biernacki, starosta warcki.
Tabella
miast, wsi, osad Królestwa Polskiego 1827 r.
Warta, województwo
Kaliskie, obwód Kaliski, powiat Szadkowski, parafia Warta, własność
rządowa. Ilość domów 220, ludność 2625, odległość od miasta
obwodowego 4.
Słownik Geograficzny:
Warta, miasto, w pow. sieradzkim, leży na wzgórzach towarzyszących dolinie Warty, od której miasto oddalone jest o 2 w. (z lew. brzegu). Pod miastem łączy się z Wartą rzeka zwana często Dzwigorzówką, a stanowiąca właściwie ramię Warty, gdy właściwa Dźwigorzówką (Dźigorzówka) uchodzi znacznie dalej w górę rzeki do tegoż ramienia. Najbliższa stacya dr. żel. w Łodzi (drogą boczną na Szadek, Lutomiersk) odl. mil 81, szosą zaś (przez Sieradz) mil 12. Urząd poczt.-telegr. w miejscu, komunikacya wózkiem pocztowym z Sieradzem codzienna, z Dobrą 4 razy tygodniowo. Z m. Warty rozchodzą się szosy 2-go rzędu: do Turka przez Dobrą (5 mil), do Sieradza (2 mile), oraz fabryczna do cukrowni Cielce o 5 w. Z Kaliszem (51 m.), Błaszkami (2 m.), Szadkiem (3 m.) łączy się W. bocznemi drogami. Miasto pobudowane na wzgórzach, ponad nizinami, składa się z rynku, dwóch nie brukowanych placów targowych na konie i bydło, oraz ulic: Sieradzka, Wodna, Św. Krzyzka, Mansyonarska, Kaliska, Św. Jańska, Piekarska, Garbarska, Bóżniczna, Grodzka, Toruńska, Dobrska, Szpitalna, Zatyłki, Ogrodowa, Mostowa, Targowa, Garncarska, Prefekturalna, Klasztorna i przedmieść: Kociszówek i Wania al. Górki. Przed pożarem w r. 1882 było tu 234 dm., obecnie około 85 murow. i 105 drew. Z budowli wyróżniają się: ratusz, kościół parafialny, klasztory bernardynów i bernardynek, oraz bóżnica murowana. Zabudowania miasta, ubezpieczone od ognia na rs. 274,390, zajmują obszar 125 morgów. Prócz tego do mieszczan należy 1,507 morg. roli, łąk 112 mr., pastw. 106 mr. Ludność zajmuje się przeważnie rolnictwem, handel spoczywa w ręku żydów. Dwa targi w tygodniu, oraz 6 jarmarków do roku, głośnych niegdyś z targów na konie, ożywiają ciche miasto. Z zakładów fabrycznych, drobnych rozmiarów, istnieją: 2 olejarnie, 2 garbarnie, mydlarnia, fabryka sody i za miastem na gruntach wsi Duszniki fabryka zapałek, wszystkie, oprócz 10 wiatraków, w ręku żydów. Ludność miasta w r. 1826 wynosiła 2,625 dusz; r. 1843 wynosiła 3,178 (żydów 1,527), 1858 r. 3,341 (żyd. 1,681), 1864 r. 3,900 (żyd. 2,177), gdy dziś na ogólną liczbę 4,847 mk., przypada chrześcian 2,338 (w tem: prawosł. 13 i ew. 13) a żydów 2,509 (męż. 1,131, kob. 1,378). W mieście znajduje się urząd miejski, oddział poczt.-tel., urząd akcyzny, biuro notaryusza. Dochód kasy miejskiej wynosi 4,000 rs., kapitału żelaznego ma kasa rs. 3,567 kop. 65, a zapasowego rs. 1,932 kop. 59, lokowanych w Banku Państwa. Z zakładów naukowych są: szkoła elementarna męzka i takaż żeńska, oraz 6 chederów. Dawniej istniała szkoła podwydziałowa prowadzona przez bernardynów (1796-1832), pensya żeńska założona w r. 1858. Służbę zdrowia stanowią: lekarz, felczer i akuszerka, oraz drugi felczer i dwie babki wolnopraktykujące. Apteka. Szpital z kościołem i osobnym prebendarzem istniał tu w w. XV (Korytkow. Arcyb. Gn., II, str. 37), dziś niema po nim śladu, tylko w kantorze Banku Państwa znajduje się na ten cel złożonych z rozmaitych legatów i oszczędności 9,067 rs. 32 k., oraz 5% od summy 3,000 rs. zapisanych w r. 1854 na wsi Mikołajewicach przez Antoniego Dąbrowskiego. Dom starców i kalek na 12 osób powstał około r. 1840 z zapisu kś. Kuczkowskiego, proboszcza miejscowego, który na ten cel przeznaczył dom drewniany i 600 rs., jako też z ofiar mieszczan, oraz funduszów po upadłych cechach sukienników, prasołów i w. in., co wynosi w ziemi ornej i ogrodach 54 morgi i 3 mr. 224 pręty łąk, w gotowiźnie 11,729 rs. 22 kop., lokowanych w Banku Państwa. Straż ogniowa ochotnicza, utworzona w r. 1881, liczy członków 134. Remanent w jej kasie wynosi rs. 400. Zawiązkiem osady był zapewne starożytny gród książęcy, broniący jednej z najważniejszych przepraw (brodów) na Warcie. Gród ten stracił swe znaczenie przez posuwanie się kolonizacyi wielkopolskiej i linii strategicznej ku wschodowi. Wieś Kobylniki (około 10 w. na zach. odl.) jest zapewne pamiątką naroku grodowego. Pierwotna osada, wedle tradycyi, miała być z jeńców niemieckich utworzona. Prawdopodobniej osadzono tu, może przy końcu XII w., niemieckich kolonistów i nadano osadzie prawo niemieckie. Otrzymała ona nazwę niemiecką „Liebewarde". Tęż samą nazwę otrzymuje założone przez niemieckich osadników w r. 1277 miasto na obszarze dzisiejszych Kęt. Jednakże pierwotna nazwa polska przeważyła nad niemiecką, którą raz tylko spotykamy w dokum. z r. 1255. Czy nazwa polska zostaje w istotnym związku z nazwą rzeki, od której dzisiejsze miasto oddalone jest o 2 w., trudno stanowczo rozstrzygnąć. Nazwy osad: Ner, Nida, Wisła, jednobrzmiące z rzekami nad któremi leżą, ale późniejszego zapewne pochodzenia niż miana rzek, pozwalają przypuszczać, iż Warta też wzięła nazwę od rzeki. W r. 1255 Kazimierz, ks. łęczycki, nadaje we wsi Męka, mieszczanom sieradzkim: Marcinowi i Wilkinowi przywilej na lokacyą miasta Warty, która dotąd była jeszcze wsią (villa). Książę odbiera dotychczasowemu sołtysowi Wolframowi (Volvramo) dla jego przewinienia („ob culpam suam") nadane mu prawa i przelewa takowe na wymienionych już mieszczan sieradzkich. Osadnicy mają z dworów (curiis), prócz trzech (sołtysich?), płacić po 6 denar. a rzemieślnicy tudzież rzeźnicy, szynkarze wina, miodu i piwa po 6 denar., prócz kowali, tkaczy i farbiarzy. Trzeci denar z kar sądowych pobierać będą sołtysi. Osada rządzić się będzie prawem nowotarskiem. Wyłączają się jedynie sprawy o zabójstwo między Polakami a Niemcami. Zabójca płacić będzie trzy grzywny wagi polskiej. Zabójstwa między Niemcami będą sądzone według prawa niemieckiego. Z należnych księciu 10 grzyw. ustępuje on pięć. W sprawach spornych między Polakami ma być pobierane „Tresczne" przez sołtysów od rozbieranej sprawy a według natury sprawy wyrok i pobór kary należy do sądu, któremu podlegają strony. Sołtysi mają prawo zakładać młyny. Osada otrzymuje 20 włók lasu na pastwisko dla trzody. Każdy z osadników ma obowiązek wykarczować tyle lasu, ile ma pola. Łany („mansos flaminginnos de Luszicz") wolne będą od czynszu na 4 lata a następnie płacić będą po fertonie srebra i dawać arcyb. gniezn. po dwie miary pszenicy, cztery żyta i sześć owsa, każdy piąty łan będzie wolny od tych opłat i danin. Opłaty będą dawane na św. Wojciech. Dziedziczyć łany będą nietylko synowie lecz i córki. Sołtysi otrzymują 3 łany ziemi uprawnej i 20 łan. lasu wolne od opłat (Kod. dypl. pol., II, 53, 55). W r. 1276 Leszko, ks. sieradzki, potwierdzając ten przywilej, usuwa tylko karę „Trescna", jako zniesioną w całem księstwie, i podwyższa opłatę za zabójstwo w sprawach między Niemcami a Polakami z 3 na 10 grzyw., zgodnie z prawem niemieckim. Jeżeli Polak zabije Polaka to odpowiada przed sądem książęcym i płaci tylko trzy grzyw. (ibid., II, 91). W r. 1299 bawi tu 24 lutego Władysław Łokietek (Kod. Wielk., n. 806). Napad krzyżacki w r. 1331 przynosi znaczne szkody miastu. W r. 1355 przy akcie sprzedaży części lasu w Proboszczewicach, spisanym w W., są obecni mieszczanie: Wawrzyniec Kopiec, Grzegorz Górzyca, Opacz tkacz i Thilo piekarz (Kod. Wielk., n. 1333). Henryk, były wójt, W. otrzymuje r. 1362 od króla przywilej na założenie miasta we wsi Koło. Kościół parafialny w W., istniejący już zapewne w XIII w., wspomniany jest dopiero w akcie z r. 1387 (Kod. Wielk., n. 1862). Jagiełło często tu przebywał, polując w kniejach na Brodni, Glinnie i Dzierzążnie. W r. 1423 dnia 28 października, pod nieobecność króla, odbywa się tu zgromadzenie panów świeckich i duchownych, któremu przewodniczy arcyb. Jastrzębiec. Uchwalone tu ustawy noszą miano „statutu warckiego". Zaledwie zjazd ten ukończył obrady, morowe powietrze nawiedziło W. Paprocki wspominając o zjeździe z r. 1430, zaznacza, że wybrano na nim „mężów nauki", którym powierzono wychowanie królewiczów. Podobneż zjazdy powtarzają się w latach 1434, 1438 i 1447. Kazimierz Jagiellończyk przybywa tu dnia 5 czerwca 1459 r. W r. 1465 pożar niszczy miasto. Zatracone wówczas przywileje odnawia Zygmunt I w r. 1507, nadając prawo magdeburskie, wójta, targi, jarmarki, mostowe, oraz pastwiska na rozległych łęgach, polecając pobierać tylko połowę cła królewskiego (Akta miejskie). Przywilej z r. 1509 wyjaśnia, że Warta wraz ze wsią Glinna na wiele lat przedtem była daną w zastaw rodzinie Jarandów z Brudzewa h. Pomian za summę 3,000 dukatów węg. i 800 grzyw. polskich. Wspomniany dokument zabezpiecza Janowi, woj. łęczyckiemu, dożywocie, z tem zastrzeżeniem, że go nawet sam król spłacić nie będzie mógł. W r. 1545 odstępuje swego prawa na to dożywocie wdowa po Jarandzie, Katarzyna, siostrzeńcowi Hieronimowi z Brudzewa. Sejm złożony tu w r. 1512 pozostawił ślady pieczołowitości królewskiej o dobro miasta, gdyż Zygmunt I nadał mu dochody z łazien w mieście i pobliskim Witowie. Z powodu pożaru w r. 1524 król uwolnił mieszkańców od wszelkich podatków na lat 12, od podwód na 2 lata, a od czopowego na 2 kwartały (Akta miejskie). O pierwotnej zależności W. od grodu w Sieradzu świadczy rozporządzenie z r. 1539, którym Zygmunt I poleca mieszczanom pomagać przy naprawie zamku sieradzkiego. W r. 1554 przybyli z Czech żydzi pierwszą tu urządzili synagogę. Lustracya w lat dziesięć dokonana zastała ich właścicielami sześciu domów, z których opłacali podatki królowi, oraz swym starszym w Gnieźnie. Zygmunt August bawi w W. d. 28 lipca 1558 r., a już w roku następnym handlarze soli, oraz bractwo ubogich ludzi zyskują od króla potwierdzenie swych ustaw, r. 1563 krawcy, 1566 r. rzeźnicy otrzymują takież przywileje. Batory udzielił w r. 1578 przywilej na rzeź, z wyłączeniem propinacyi i palenia wódek. Odtąd, prócz zwykłych potwierdzeń nadań poprzedników swoich, przez wstępujących na tron monarchów, miasto Warta nie otrzymuje nowych przywilejów. Za panowania Jana Kazimierza nawiedziły miasto liczne klęski. Bytność tego nieszczęśliwego monarchy zanotowały wdzięczne serca mieszkańców, gdy wielu z nich ponadawał zaszczytne prerogatywy, świadczące chlubnie o ich przywiązaniu do ojczyzny. A nie długo nadeszła chwila, gdy miłość tę mogli udowodnić czynem. Najście Szwedów w 1656 r. spowodowało liczne w takich razach spustoszenia i rabunki. Według miejscowej tradycyi szczególniej ucierpieli żydzi, których domy ze szczętem zrujnowano; padł wówczas i starożytny zamek, tak, iż śladów po nim nie pozostało. Król Michał Korybut, urządzając sprawy żydowskie w r. 1673, postanowił, iż odtąd mają należeć do jurysdykcyi podwojewodzego sieradzkiego, z apelacją do sądów zadwornych. Dzieje ucisków szwedzkich powtórzyły się za Leszczyńskiego, gdy długo tu przebywała załoga szwedzka pod wodzą samego generała Mardefelda. W r. 1734 zaszła tu w samem mieście (pomiędzy klasztorami bernardynów i bernardynek) zacięta walka wojsk polskich z saskiemi. Pomoc mieszczan zdawała się przechylać zwycięztwo na stronę Polaków, gdy zdrada wsparła ustępujących Sasów. Za rządów pruskich starostwo warckie należało do domeny sieradzkiej dóbr królewskich. Żydzi stanowili już wtedy połowę ludności. W r. 1807 utworzono tu podprefekturę departamentu kaliskiego, zniesioną r. 1816. Pożary nawiedzały miasto: w 1757, 1794, 1800, wreszcie wielki pożar r. 1882 zniszczył całą niemal osadę. W. ubogą jest w zabytki przeszłości. Wskazują wprawdzie ku stronie Dusznik jakoby okopy ziemne, lecz mogą to być naturalne usypiska, figura zaś kamienna, na drodze ku Wani, kryć ma zwłoki Szweda czy Francuza, a prawdopodobniej jest to pamiątka po dawnym cmentarzu. Z sześciu kościołów trzy tylko pozostały: 1.) Kościół parafialny, p. w. św. Mikołaja, kiedy i przez kogo fundowany, dla braku dowodów trudno orzec. Wzmianka w Długoszu o spaleniu kościoła par. w W. przez Krzyżaków (1331 r.) każe wnosić, że była to budowla drewniana; odbudowę z cegły, w stanie obecnym, tradycya przypisuje Kazimierzowi W. O dacie konsekracyi nic nie wiemy, choć krzyże na ścianach (zamalowane 1839r.), oraz obchód uroczystości poświęcenia kościoła w pierwszą niedzielę października świadczą, iż odbyła się kiedyś. Według podania kościół ten miał zostawać jakiś czas w posiadaniu aryanów (może protestantów?), czego jednak nie popierają żadne świadectwa; pożary zniszczyły dokumenty piśmienne, jedynym aktem jest wizyta arcyb. Łaskiego z r. 1521. O zamożności świątyni tej możemy wnosić z tego, że na wojnę pruską w r. 1455 złożyła „17 grzyw. i 3 skojce srebra" (Arch. kapit. gn. III, 198). Niesiecki wspomina, że Jakub z Sienna, arcyb. gnieźn., osadził tu mansyonarzy. Musiało to nastąpić między 1474 a 1476 r., ostatnią bowiem datę zapisały akta kościelne, jako uposażenie 4 mansyonarzów przy farze przez Świętosława z Lipio Kobierzyckiego, który na ten cel przeznaczył 240 grzyw.; z tej to sumy każden z nich otrzymał 4 grzyw. Fundacyę tą powiększył w r. 1626 Wacław Kobierzycki, prałat warmiński, o 500 florenów. Później nieco na utrzymanie piątego mansyonarza Piotr Biskupski zapisał 250 flor. na wsi Stoki; na tenże cel Sebastyan Jaśkowicz, mansyonarz, legował 3,000 flor. Posiadali oni też role, ogrody i domy w mieście. Uposażenie proboszcza, prócz znacznych obszarów ziemi i dziesięcin, według przywileju Zygm. Augusta (Wilno r. 1567), obejmowało prawo łowienia ryb w rz. Warcie, wolnego wrębu w lasach, oraz prawo propinacyi i warzenia piwa. W r. 1800 dach kościelny ze znaczną częścią sklepienia, w skutek wynikłego w mieście pożaru, uległ zniszczeniu, tak, że nabożeństwo odprawianem być musiało w kościele bernardynów. Za rządu pruskiego w opustoszałym kościele urządzono magazyn wojskowy. Dopiero w r. 1815 odrestaurowany został staraniem duchowieństwa i parafian. B. 1872 doprowadzono go do stanu w jakim się znajduje. Świątynia ta, długa łokci 60 (miary reńskiej), szeroka w presbiteryum 16 łok., w nawach łok. 27 o beczkowatem sklepieniu, przypomina styl romański. Z 10 istniejących dawniej ołtarzy, których utrzymaniem zajmowały się bractwa i cechy (wizyta z r. 1783), pięć tylko pozostało. Z tych wielki ołtarz posiada obraz malowany na drzewie i wyzłacany, szkoły staroniemieckiej. Jest to tryptyk starożytny. Środek jego stanowi obraz Wniebowzięcia N. M. Panny, poboczne zaś skrzydła zdobią obrazki tegoż samego pędzla, przedstawiające: Zwiastowanie, Narodzenie Chr. Pana i t. p. Jest wzmianka w aktach kościoła, jakoby obrazy te miały być zrobione w r. 1636, lecz dowodu na to pewniejszego, jako też i nazwiska artysty, niema. Grobowców niema, prócz trzech płyt kamiennych w podłodze, wytartych nogami przechodniów. Jedna w presbiteryum przedstawia postać całkowitą rycerza, wykutą w ciosie; z prawej strony herb Gozdawa, z lewej Poraj, poniżej napis "...osus" (Generosus) Dominus Mathias... Ska (ę) czniewki" (odczytane przed r. 1860). Podczas pożaru w r. 1800 spalone zostały dwie wieże, a w nich 4 dzwony. Metryki paraf. sięgają r. 1727. Była tu niegdyś biblioteka, składająca się w r. 1683 z 330 tomów, zaś w r. 1860 było dzieł 112 w 158 tom., dziś niema ich wcale. 2.) Kościół i klasztor bernardynów, p. n. Wniebowzięcia N. M. Panny, stoi na gruncie ofiarowanym w. r. 1467 przez wdowę Dorotę Zarembinę z Kalinowy, Świętosława Darmopych, obywatela wartskiego, i niejaką Kurską, wdowę. Nadanie to potwierdził Jan Olbracht r. 1496. Bernardyni, sprowadzeni przez Jana Gruszczyńskiego, arcyb., objęli w posiadanie nadane place, i zaraz dzięki ofiarności kś. Jaranda z Brudzewa, kan. krak., dzierżawcy ststwa wartskiego, na tychże gruntach stanął drewniany kościół i klasztor. Zaledwie dziesięć lat upłynęło, gdy pożar 1479 r. zniszczył te budowle. Wzniesieniem nowych, również z drzewa, zajął się kś. Paweł Dobrzyń, zakonnik. Gdy i ten spłonął, zbierał tenże zakonnik powtórnie składki, i przy pomocy mieszczanki wartskiej, „Złotą Babą" zwanej, stawia dotąd istniejące murowane budowle. Gruntownie odrestaurowany 1696 r., staraniem gwardyana Sochowicza, w 1721 zostaje rozszerzony, wreszcie 1764 r. exprowincyał Mikołaj Czarżasty wnosi dwie okazałe wieże i powiększa zabudowania klasztorn. Kaplicę św. Anny przy kościele domurowano w latach 1610-1612, kaplicę zaś św. Barbary na cmentarzu przykościelnym fundował r. 1708 Jan Wolski, skarbnik wieluński, syndyk konwentu. W tutejszym klasztorze umarł 1534 r. błog. Rafał z Proszowic, prowincyał zakonu. Zwłoki jego w d. 11 listopada 1640 r. z rozkazu prymasa Jana Lipskiego podniesione z niezwykłą uroczystością z grobów zakonnych i złożone we wspaniałym, kosztem tegoż arcybiskupa wzniesionym, sarkofagu. Tu również spoczęli świętobliwi zakonnicy: Melchizedech (†1480), Jan z Sieradza (†1500r.) i malarz zakonny Franciszek z Sieradza (†1516 r.). Wnętrze kościoła malowane al fresco, jakoby przez zakonnika Żebrowskiego. Obraz Wniebowzięcia N. M. Panny, szkoły staroniemieckiej, stylem bizantyńskim, wielce przypomina takiż obraz u fary. Wielki karton „Wskrzeszenie Piotrowina", ciekawy ze względu na dawne ubiory. Z grobowców, prócz sarkofagu błog. Rafała, godne uwagi są: statua Melchizedecha w presbiteryum, oraz kamień wmurowany w ścianę a będący pierwotnym nagrobkiem błog. Rafała. Szkoła podwydziałowa, założona przez zakonników w r. 1796, przetrwała do r. 1832. Była przy niej biblioteka złożona z 2,453 dzieł. Klasztor istnieje dotąd jako etatowy, mieści trzech zakonników i braciszka. 3.) Kościół i klasztor bernardynek. Taż sama, zdaje się, Dorota Kurska, wdowa, której ofiarności wiele zawdzięcza konwent bernardynów, w r. 1538 przyjąwszy habit zakonny, zamieszkiwać poczęła wraz z towarzyszkami dwa domy w t. zwanym szpitalu panieńskim, które od wszelkich ciężarów i powinności uwolnił Zygmunt III w 1593 r. Dotąd jednak nie miało zgromadzenie swojego kościoła, dopiero na placu ofiarowanym w r. 1663 przez Kołdowskiego, dziedzica Kobierzycka, stanął między r. 1667 a 1680 kościół drewniany i klasztor zabiegami Klary Szczycińskiej, która z rąk arcyb. Macieja Łubieńskiego przyjęła habit. Spalony w r. 1683, staraniem innej przełożonej Suchorskiej na nowo wzniesiony został klasztor drewniany w r. 1687, kościół zaś, również drewniany, dopiero w r. 1696 na placu zakupionym przez Andrzeja Suchorskiego. Poświęcony był p. n. Narodzenia N. M. Panny. Wypadki wojenne z r. 1734 doprowadziły klasztor do ruiny. Staraniem ówczesnej przełożonej Róży Kozubskiej i z ofiar publicznych stanęły do dziś dnia istniejące gmachy murowane klasztoru i kościoła, który w dniu 8 września 1770 r. poświęconym został. Odrestaurowany w r. 1841, prócz cudownego obrazu Bogarodzicy, przeniesionego tu w r. 1804 ze zniesionego klasztoru bernardynek w Kaliszu niczem więcej się nie odznacza. Klasztor ten, również etatowy, zamieszkuje dotąd 11 zakonnic. Prócz wspomnianych, były tu jeszcze następujące kościoły prebendalne: Kościółek p. w. św. Krzyża, przy szpitalu św. Łazarza, drewniany. W domu przy tym kościele prebendarz był obowiązany opiekować się sześciu ubogimi starcami, z funduszów na ten cel przeznaczonych. Kościół ten był w r. 1787 tak zrujnowany, iż nawet ołtarza nie było, dom zaś schronienia starców w czasie pożaru miasta zgorzał. Kościół św. Ducha, na przedmieściu Górki, drewniany, spalonym został w r. 1683. Odbudowany powtórnie, zarządzanym był przez oddzielnego prebendarza, którego mianował magistrat. Z uposażenia swego obowiązany był wspierać pewną liczbę ubogich. Kościółek św. Jana Chrzciciela drewniany, na wzgórzu zwanym według Długosza „Rzerzuchowa góra", sięga odległej starożytności, jeszcze papież Leon X udzielił mu breve dozwalające odbywania procesyi. Odrestaurowany w r. 1787 przez kś. Fran. Reorowicza, prebendarza. Plac zaś naokoło kościoła w r. 1810 zamieniono na cmentarz, obszar którego rozszerzono, gdy chylący się do upadku kościółek rozebrano r. 1869. Obecnie cmentarz ten zajmuje 4 morgi i opasany w r. 1889 murem, mieści kaplicę murowaną, wzniesioną w r. 1856 przez Józefę z Korytowskich Biernacką nad grobem jej męża i syna. Na cmentarzu spoczywa Józef Paszkowski, profesor b. szkoły aplikacyjnej, pułków., zasłużony w literaturze († 7 paźdz. 1858 r.). Cmentarze innych wyznań niczem się nie odznaczają. Warta jest miejscem urodzenia Stefana Damalewicza, historyka kościelnego (†1664 r.). Opis W. skreślił Adam Chodyński w „Bibl. Warsz." z r. 1860, (t. III, 637) i Encykl. Orgelbr. Opisy z rycinami podały: „Tygod. illustr." z r. 1862 (str. 133), i z r. 1863 (str. 163), „Biesiada literacka" (t. XIII, Nr 331 z rysunk. sarkofagu), „Kłosy" z r. 1876 (t. XIII, str. 333) i „Kaliszanin" z r. 1884 (z 5 grudn.). M. R. Witanowski.
Spis 1925:
Warta, m-to, pow. sieradzki. Budynki z przeznaczeniem mieszkalne 329 (w tem 3 budynki niez., inne zamieszkałe 4). Ludność ogółem: 4108. Mężczyzn 1877, kobiet 2231. Ludność wyznania rzymsko-katolickiego 2066, ewangelickiego 12, prawosławnego 3, baptystycznego 1, marjawickiego 1, mojżeszowego 2025. Podało narodowość: polską 2334, niemiecką 7, żydowską 1765, białorusińską 1, rosyjską 1.
Wikipedia:
Warta – Warta miasto w woj. łódzkim, w powiecie sieradzkim, położone nad rzeką o tej samej nazwie. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Warta. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. sieradzkiego.Według danych z 31 grudnia 2004 miasto miało 3392 mieszkańców. Lokalny ośrodek usługowy dla rolnictwa; drobny przemysł.Początkowo Warta istniała jako osada rolnicza, jednak korzystna lokalizacja w pobliżu szlaków handlowych oraz korzystne warunki klimatyczno-glebowe przyczyniły się do szybkiego rozwoju miasta. W roku 1255 zostały nadane osadzie prawa miejskie. W 1331 r. Warta została doszczętnie spalona przez wyprawę krzyżacką. 28 października 1423 Władysław II Jagiełło wydał tu tzw. statut warcki. [2] W 1465 miasto ponownie padło ofiarą pożaru, a od 1482 r. w mieście zapanowała zaraza trwająca kilkanaście lat. W 1507 r. miasto płonie po raz kolejny. Pomimo tych klęsk miasto rozwija się. W 1467 r. założono klasztor Bernardynów istniejący do dziś i mający znaczny wpływ na życie kulturalne i duchowe Warty. W mieście dobrze rozwinęło się rzemiosło i usługi min. tkactwo, krawiectwo, kuśnierstwo, garbarstwo, kowalstwo, złotnictwo, młynarstwo i ceramika. Pozycję swą miasto zaczęło powoli tracić w XVIII wieku na skutek ogólnie pogarszającej się sytuacji kraju i dodatkowych lokalnych problemów. Z gospodarczego upadku miasto podniosło się dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.W 1939 miasto wcielone zostało w granice Rzeszy Niemieckiej. Rok później władze niemieckie utworzyły getto dla ludności żydowskiej (w 1921 2025 osób, czyli 49% mieszkańców). Nakazały również rozebranie synagogi, spalonej we wrześniu 1939. Getto zlikwidowane zostało w sierpniu 1942, a ogromną większość warckich Żydów wymordowano.Do 1954 roku siedziba gminy Bartochów.kościół św. Józefa pod opieką SS. Bernardynek z XVII wiekugotycki kościół św. Mikołaja wzniesiony w połowie XIV wieku, przebudowany w XVII wiekubarokowy kościół i klasztor Ojców Bernardynów pod wezw. Wniebowzięcia NMP z XV wieku, przebudowany w latach 1696 – 1708 ratusz - wzniesiony w 1842 r. Według rejestru zabytków KOBiDZ[3] na listę zabytków wpisane są obiekty: kościół parafialny pw. św. Mikołaja, XIV-XX w., nr rej.: 497-IV-38 z 1949 oraz 295 z 28.12.1967 zespół klasztorny bernardynek, XVIII w.: kościół pw. Narodzenia MB, nr rej.: 858 z 28.12.1967, klasztor, nr rej.: 859 z 28.12.1967, dzwonnica, nr rej.: 860 z 28.12.1967, zespół klasztorny bernardynów, XV w., XVII-XVIII w.: kościół pw. Wniebowzięcia MB, nr rej.: 855 z 28.12.1967, klasztor, nr rej.: 856 z 28.12.1967, kaplica cmentarna (przy kościele), nr rej.: 857 z 28.12.1967, kaplica cmentarna, 1 poł. XIX w., nr rej.: 861 z 18.12.1967, ratusz, 1842, nr rej.: 296 z 18.12.1967, jatki, obecnie kino „Lutnia”, 1 poł. XIX, XX w., nr rej.: 862 z 18.12.1967, park, nr rej.: 294 z 8.02.1979, dom, ul. Kaszyńskiego 1, 1840-45, nr rej.: 284 z 2.01.1978(spalony)dom, ul. Kaszyńskiego 9, drewniany, poł. XIX w., nr rej.: 865 z 28.12.1967, dom, Rynek 24, poł. XIX w., nr rej.: 864 z 28.12.1967, dworek, ul. Sieradzka 2, 1 poł. XIX w., nr rej.: 863 z 28.12.1967 (nie istnieje ?), kamienica, ul. 20 Stycznia 26, nr rej.: 356 z 5.01.1988W mieście funkcjonuje Muzeum Miasta i Rzeki Warty. Do najciekawszych miejsc można zaliczyć m.in. odrestaurowany cmentarz żydowski, ratusz i jatki (w których mieści się obecnie biblioteka publiczna). Stara część miasta zachowała swój historyczny układ urbanistyczny. Na miejscu dawnego basenu odkrytego powstał Nowy Amfiteatr.Miasto postawiło na turystykę kwalifikowaną, jednak baza turystyczna jest w powijakach. Współfinansowany przez UE projekt adaptacji turystycznej Zbiornika Retencyjnego Jeziorsko, w którym to gmina i miasto Warta miały przewodnictwo, został zdyskwalifikowany z powodu błędów merytorycznych. Niepowodzenie projektu uniemożliwiło również realizacji planu zagospodarowania przestrzennego starego koryta rzeki Warty, który przewidywał tworzenie łowisk i kąpielisk w akwenach pozostałych po meandrującej rzece.
Słownik Geograficzny:
Warta, miasto, w pow. sieradzkim, leży na wzgórzach towarzyszących dolinie Warty, od której miasto oddalone jest o 2 w. (z lew. brzegu). Pod miastem łączy się z Wartą rzeka zwana często Dzwigorzówką, a stanowiąca właściwie ramię Warty, gdy właściwa Dźwigorzówką (Dźigorzówka) uchodzi znacznie dalej w górę rzeki do tegoż ramienia. Najbliższa stacya dr. żel. w Łodzi (drogą boczną na Szadek, Lutomiersk) odl. mil 81, szosą zaś (przez Sieradz) mil 12. Urząd poczt.-telegr. w miejscu, komunikacya wózkiem pocztowym z Sieradzem codzienna, z Dobrą 4 razy tygodniowo. Z m. Warty rozchodzą się szosy 2-go rzędu: do Turka przez Dobrą (5 mil), do Sieradza (2 mile), oraz fabryczna do cukrowni Cielce o 5 w. Z Kaliszem (51 m.), Błaszkami (2 m.), Szadkiem (3 m.) łączy się W. bocznemi drogami. Miasto pobudowane na wzgórzach, ponad nizinami, składa się z rynku, dwóch nie brukowanych placów targowych na konie i bydło, oraz ulic: Sieradzka, Wodna, Św. Krzyzka, Mansyonarska, Kaliska, Św. Jańska, Piekarska, Garbarska, Bóżniczna, Grodzka, Toruńska, Dobrska, Szpitalna, Zatyłki, Ogrodowa, Mostowa, Targowa, Garncarska, Prefekturalna, Klasztorna i przedmieść: Kociszówek i Wania al. Górki. Przed pożarem w r. 1882 było tu 234 dm., obecnie około 85 murow. i 105 drew. Z budowli wyróżniają się: ratusz, kościół parafialny, klasztory bernardynów i bernardynek, oraz bóżnica murowana. Zabudowania miasta, ubezpieczone od ognia na rs. 274,390, zajmują obszar 125 morgów. Prócz tego do mieszczan należy 1,507 morg. roli, łąk 112 mr., pastw. 106 mr. Ludność zajmuje się przeważnie rolnictwem, handel spoczywa w ręku żydów. Dwa targi w tygodniu, oraz 6 jarmarków do roku, głośnych niegdyś z targów na konie, ożywiają ciche miasto. Z zakładów fabrycznych, drobnych rozmiarów, istnieją: 2 olejarnie, 2 garbarnie, mydlarnia, fabryka sody i za miastem na gruntach wsi Duszniki fabryka zapałek, wszystkie, oprócz 10 wiatraków, w ręku żydów. Ludność miasta w r. 1826 wynosiła 2,625 dusz; r. 1843 wynosiła 3,178 (żydów 1,527), 1858 r. 3,341 (żyd. 1,681), 1864 r. 3,900 (żyd. 2,177), gdy dziś na ogólną liczbę 4,847 mk., przypada chrześcian 2,338 (w tem: prawosł. 13 i ew. 13) a żydów 2,509 (męż. 1,131, kob. 1,378). W mieście znajduje się urząd miejski, oddział poczt.-tel., urząd akcyzny, biuro notaryusza. Dochód kasy miejskiej wynosi 4,000 rs., kapitału żelaznego ma kasa rs. 3,567 kop. 65, a zapasowego rs. 1,932 kop. 59, lokowanych w Banku Państwa. Z zakładów naukowych są: szkoła elementarna męzka i takaż żeńska, oraz 6 chederów. Dawniej istniała szkoła podwydziałowa prowadzona przez bernardynów (1796-1832), pensya żeńska założona w r. 1858. Służbę zdrowia stanowią: lekarz, felczer i akuszerka, oraz drugi felczer i dwie babki wolnopraktykujące. Apteka. Szpital z kościołem i osobnym prebendarzem istniał tu w w. XV (Korytkow. Arcyb. Gn., II, str. 37), dziś niema po nim śladu, tylko w kantorze Banku Państwa znajduje się na ten cel złożonych z rozmaitych legatów i oszczędności 9,067 rs. 32 k., oraz 5% od summy 3,000 rs. zapisanych w r. 1854 na wsi Mikołajewicach przez Antoniego Dąbrowskiego. Dom starców i kalek na 12 osób powstał około r. 1840 z zapisu kś. Kuczkowskiego, proboszcza miejscowego, który na ten cel przeznaczył dom drewniany i 600 rs., jako też z ofiar mieszczan, oraz funduszów po upadłych cechach sukienników, prasołów i w. in., co wynosi w ziemi ornej i ogrodach 54 morgi i 3 mr. 224 pręty łąk, w gotowiźnie 11,729 rs. 22 kop., lokowanych w Banku Państwa. Straż ogniowa ochotnicza, utworzona w r. 1881, liczy członków 134. Remanent w jej kasie wynosi rs. 400. Zawiązkiem osady był zapewne starożytny gród książęcy, broniący jednej z najważniejszych przepraw (brodów) na Warcie. Gród ten stracił swe znaczenie przez posuwanie się kolonizacyi wielkopolskiej i linii strategicznej ku wschodowi. Wieś Kobylniki (około 10 w. na zach. odl.) jest zapewne pamiątką naroku grodowego. Pierwotna osada, wedle tradycyi, miała być z jeńców niemieckich utworzona. Prawdopodobniej osadzono tu, może przy końcu XII w., niemieckich kolonistów i nadano osadzie prawo niemieckie. Otrzymała ona nazwę niemiecką „Liebewarde". Tęż samą nazwę otrzymuje założone przez niemieckich osadników w r. 1277 miasto na obszarze dzisiejszych Kęt. Jednakże pierwotna nazwa polska przeważyła nad niemiecką, którą raz tylko spotykamy w dokum. z r. 1255. Czy nazwa polska zostaje w istotnym związku z nazwą rzeki, od której dzisiejsze miasto oddalone jest o 2 w., trudno stanowczo rozstrzygnąć. Nazwy osad: Ner, Nida, Wisła, jednobrzmiące z rzekami nad któremi leżą, ale późniejszego zapewne pochodzenia niż miana rzek, pozwalają przypuszczać, iż Warta też wzięła nazwę od rzeki. W r. 1255 Kazimierz, ks. łęczycki, nadaje we wsi Męka, mieszczanom sieradzkim: Marcinowi i Wilkinowi przywilej na lokacyą miasta Warty, która dotąd była jeszcze wsią (villa). Książę odbiera dotychczasowemu sołtysowi Wolframowi (Volvramo) dla jego przewinienia („ob culpam suam") nadane mu prawa i przelewa takowe na wymienionych już mieszczan sieradzkich. Osadnicy mają z dworów (curiis), prócz trzech (sołtysich?), płacić po 6 denar. a rzemieślnicy tudzież rzeźnicy, szynkarze wina, miodu i piwa po 6 denar., prócz kowali, tkaczy i farbiarzy. Trzeci denar z kar sądowych pobierać będą sołtysi. Osada rządzić się będzie prawem nowotarskiem. Wyłączają się jedynie sprawy o zabójstwo między Polakami a Niemcami. Zabójca płacić będzie trzy grzywny wagi polskiej. Zabójstwa między Niemcami będą sądzone według prawa niemieckiego. Z należnych księciu 10 grzyw. ustępuje on pięć. W sprawach spornych między Polakami ma być pobierane „Tresczne" przez sołtysów od rozbieranej sprawy a według natury sprawy wyrok i pobór kary należy do sądu, któremu podlegają strony. Sołtysi mają prawo zakładać młyny. Osada otrzymuje 20 włók lasu na pastwisko dla trzody. Każdy z osadników ma obowiązek wykarczować tyle lasu, ile ma pola. Łany („mansos flaminginnos de Luszicz") wolne będą od czynszu na 4 lata a następnie płacić będą po fertonie srebra i dawać arcyb. gniezn. po dwie miary pszenicy, cztery żyta i sześć owsa, każdy piąty łan będzie wolny od tych opłat i danin. Opłaty będą dawane na św. Wojciech. Dziedziczyć łany będą nietylko synowie lecz i córki. Sołtysi otrzymują 3 łany ziemi uprawnej i 20 łan. lasu wolne od opłat (Kod. dypl. pol., II, 53, 55). W r. 1276 Leszko, ks. sieradzki, potwierdzając ten przywilej, usuwa tylko karę „Trescna", jako zniesioną w całem księstwie, i podwyższa opłatę za zabójstwo w sprawach między Niemcami a Polakami z 3 na 10 grzyw., zgodnie z prawem niemieckim. Jeżeli Polak zabije Polaka to odpowiada przed sądem książęcym i płaci tylko trzy grzyw. (ibid., II, 91). W r. 1299 bawi tu 24 lutego Władysław Łokietek (Kod. Wielk., n. 806). Napad krzyżacki w r. 1331 przynosi znaczne szkody miastu. W r. 1355 przy akcie sprzedaży części lasu w Proboszczewicach, spisanym w W., są obecni mieszczanie: Wawrzyniec Kopiec, Grzegorz Górzyca, Opacz tkacz i Thilo piekarz (Kod. Wielk., n. 1333). Henryk, były wójt, W. otrzymuje r. 1362 od króla przywilej na założenie miasta we wsi Koło. Kościół parafialny w W., istniejący już zapewne w XIII w., wspomniany jest dopiero w akcie z r. 1387 (Kod. Wielk., n. 1862). Jagiełło często tu przebywał, polując w kniejach na Brodni, Glinnie i Dzierzążnie. W r. 1423 dnia 28 października, pod nieobecność króla, odbywa się tu zgromadzenie panów świeckich i duchownych, któremu przewodniczy arcyb. Jastrzębiec. Uchwalone tu ustawy noszą miano „statutu warckiego". Zaledwie zjazd ten ukończył obrady, morowe powietrze nawiedziło W. Paprocki wspominając o zjeździe z r. 1430, zaznacza, że wybrano na nim „mężów nauki", którym powierzono wychowanie królewiczów. Podobneż zjazdy powtarzają się w latach 1434, 1438 i 1447. Kazimierz Jagiellończyk przybywa tu dnia 5 czerwca 1459 r. W r. 1465 pożar niszczy miasto. Zatracone wówczas przywileje odnawia Zygmunt I w r. 1507, nadając prawo magdeburskie, wójta, targi, jarmarki, mostowe, oraz pastwiska na rozległych łęgach, polecając pobierać tylko połowę cła królewskiego (Akta miejskie). Przywilej z r. 1509 wyjaśnia, że Warta wraz ze wsią Glinna na wiele lat przedtem była daną w zastaw rodzinie Jarandów z Brudzewa h. Pomian za summę 3,000 dukatów węg. i 800 grzyw. polskich. Wspomniany dokument zabezpiecza Janowi, woj. łęczyckiemu, dożywocie, z tem zastrzeżeniem, że go nawet sam król spłacić nie będzie mógł. W r. 1545 odstępuje swego prawa na to dożywocie wdowa po Jarandzie, Katarzyna, siostrzeńcowi Hieronimowi z Brudzewa. Sejm złożony tu w r. 1512 pozostawił ślady pieczołowitości królewskiej o dobro miasta, gdyż Zygmunt I nadał mu dochody z łazien w mieście i pobliskim Witowie. Z powodu pożaru w r. 1524 król uwolnił mieszkańców od wszelkich podatków na lat 12, od podwód na 2 lata, a od czopowego na 2 kwartały (Akta miejskie). O pierwotnej zależności W. od grodu w Sieradzu świadczy rozporządzenie z r. 1539, którym Zygmunt I poleca mieszczanom pomagać przy naprawie zamku sieradzkiego. W r. 1554 przybyli z Czech żydzi pierwszą tu urządzili synagogę. Lustracya w lat dziesięć dokonana zastała ich właścicielami sześciu domów, z których opłacali podatki królowi, oraz swym starszym w Gnieźnie. Zygmunt August bawi w W. d. 28 lipca 1558 r., a już w roku następnym handlarze soli, oraz bractwo ubogich ludzi zyskują od króla potwierdzenie swych ustaw, r. 1563 krawcy, 1566 r. rzeźnicy otrzymują takież przywileje. Batory udzielił w r. 1578 przywilej na rzeź, z wyłączeniem propinacyi i palenia wódek. Odtąd, prócz zwykłych potwierdzeń nadań poprzedników swoich, przez wstępujących na tron monarchów, miasto Warta nie otrzymuje nowych przywilejów. Za panowania Jana Kazimierza nawiedziły miasto liczne klęski. Bytność tego nieszczęśliwego monarchy zanotowały wdzięczne serca mieszkańców, gdy wielu z nich ponadawał zaszczytne prerogatywy, świadczące chlubnie o ich przywiązaniu do ojczyzny. A nie długo nadeszła chwila, gdy miłość tę mogli udowodnić czynem. Najście Szwedów w 1656 r. spowodowało liczne w takich razach spustoszenia i rabunki. Według miejscowej tradycyi szczególniej ucierpieli żydzi, których domy ze szczętem zrujnowano; padł wówczas i starożytny zamek, tak, iż śladów po nim nie pozostało. Król Michał Korybut, urządzając sprawy żydowskie w r. 1673, postanowił, iż odtąd mają należeć do jurysdykcyi podwojewodzego sieradzkiego, z apelacją do sądów zadwornych. Dzieje ucisków szwedzkich powtórzyły się za Leszczyńskiego, gdy długo tu przebywała załoga szwedzka pod wodzą samego generała Mardefelda. W r. 1734 zaszła tu w samem mieście (pomiędzy klasztorami bernardynów i bernardynek) zacięta walka wojsk polskich z saskiemi. Pomoc mieszczan zdawała się przechylać zwycięztwo na stronę Polaków, gdy zdrada wsparła ustępujących Sasów. Za rządów pruskich starostwo warckie należało do domeny sieradzkiej dóbr królewskich. Żydzi stanowili już wtedy połowę ludności. W r. 1807 utworzono tu podprefekturę departamentu kaliskiego, zniesioną r. 1816. Pożary nawiedzały miasto: w 1757, 1794, 1800, wreszcie wielki pożar r. 1882 zniszczył całą niemal osadę. W. ubogą jest w zabytki przeszłości. Wskazują wprawdzie ku stronie Dusznik jakoby okopy ziemne, lecz mogą to być naturalne usypiska, figura zaś kamienna, na drodze ku Wani, kryć ma zwłoki Szweda czy Francuza, a prawdopodobniej jest to pamiątka po dawnym cmentarzu. Z sześciu kościołów trzy tylko pozostały: 1.) Kościół parafialny, p. w. św. Mikołaja, kiedy i przez kogo fundowany, dla braku dowodów trudno orzec. Wzmianka w Długoszu o spaleniu kościoła par. w W. przez Krzyżaków (1331 r.) każe wnosić, że była to budowla drewniana; odbudowę z cegły, w stanie obecnym, tradycya przypisuje Kazimierzowi W. O dacie konsekracyi nic nie wiemy, choć krzyże na ścianach (zamalowane 1839r.), oraz obchód uroczystości poświęcenia kościoła w pierwszą niedzielę października świadczą, iż odbyła się kiedyś. Według podania kościół ten miał zostawać jakiś czas w posiadaniu aryanów (może protestantów?), czego jednak nie popierają żadne świadectwa; pożary zniszczyły dokumenty piśmienne, jedynym aktem jest wizyta arcyb. Łaskiego z r. 1521. O zamożności świątyni tej możemy wnosić z tego, że na wojnę pruską w r. 1455 złożyła „17 grzyw. i 3 skojce srebra" (Arch. kapit. gn. III, 198). Niesiecki wspomina, że Jakub z Sienna, arcyb. gnieźn., osadził tu mansyonarzy. Musiało to nastąpić między 1474 a 1476 r., ostatnią bowiem datę zapisały akta kościelne, jako uposażenie 4 mansyonarzów przy farze przez Świętosława z Lipio Kobierzyckiego, który na ten cel przeznaczył 240 grzyw.; z tej to sumy każden z nich otrzymał 4 grzyw. Fundacyę tą powiększył w r. 1626 Wacław Kobierzycki, prałat warmiński, o 500 florenów. Później nieco na utrzymanie piątego mansyonarza Piotr Biskupski zapisał 250 flor. na wsi Stoki; na tenże cel Sebastyan Jaśkowicz, mansyonarz, legował 3,000 flor. Posiadali oni też role, ogrody i domy w mieście. Uposażenie proboszcza, prócz znacznych obszarów ziemi i dziesięcin, według przywileju Zygm. Augusta (Wilno r. 1567), obejmowało prawo łowienia ryb w rz. Warcie, wolnego wrębu w lasach, oraz prawo propinacyi i warzenia piwa. W r. 1800 dach kościelny ze znaczną częścią sklepienia, w skutek wynikłego w mieście pożaru, uległ zniszczeniu, tak, że nabożeństwo odprawianem być musiało w kościele bernardynów. Za rządu pruskiego w opustoszałym kościele urządzono magazyn wojskowy. Dopiero w r. 1815 odrestaurowany został staraniem duchowieństwa i parafian. B. 1872 doprowadzono go do stanu w jakim się znajduje. Świątynia ta, długa łokci 60 (miary reńskiej), szeroka w presbiteryum 16 łok., w nawach łok. 27 o beczkowatem sklepieniu, przypomina styl romański. Z 10 istniejących dawniej ołtarzy, których utrzymaniem zajmowały się bractwa i cechy (wizyta z r. 1783), pięć tylko pozostało. Z tych wielki ołtarz posiada obraz malowany na drzewie i wyzłacany, szkoły staroniemieckiej. Jest to tryptyk starożytny. Środek jego stanowi obraz Wniebowzięcia N. M. Panny, poboczne zaś skrzydła zdobią obrazki tegoż samego pędzla, przedstawiające: Zwiastowanie, Narodzenie Chr. Pana i t. p. Jest wzmianka w aktach kościoła, jakoby obrazy te miały być zrobione w r. 1636, lecz dowodu na to pewniejszego, jako też i nazwiska artysty, niema. Grobowców niema, prócz trzech płyt kamiennych w podłodze, wytartych nogami przechodniów. Jedna w presbiteryum przedstawia postać całkowitą rycerza, wykutą w ciosie; z prawej strony herb Gozdawa, z lewej Poraj, poniżej napis "...osus" (Generosus) Dominus Mathias... Ska (ę) czniewki" (odczytane przed r. 1860). Podczas pożaru w r. 1800 spalone zostały dwie wieże, a w nich 4 dzwony. Metryki paraf. sięgają r. 1727. Była tu niegdyś biblioteka, składająca się w r. 1683 z 330 tomów, zaś w r. 1860 było dzieł 112 w 158 tom., dziś niema ich wcale. 2.) Kościół i klasztor bernardynów, p. n. Wniebowzięcia N. M. Panny, stoi na gruncie ofiarowanym w. r. 1467 przez wdowę Dorotę Zarembinę z Kalinowy, Świętosława Darmopych, obywatela wartskiego, i niejaką Kurską, wdowę. Nadanie to potwierdził Jan Olbracht r. 1496. Bernardyni, sprowadzeni przez Jana Gruszczyńskiego, arcyb., objęli w posiadanie nadane place, i zaraz dzięki ofiarności kś. Jaranda z Brudzewa, kan. krak., dzierżawcy ststwa wartskiego, na tychże gruntach stanął drewniany kościół i klasztor. Zaledwie dziesięć lat upłynęło, gdy pożar 1479 r. zniszczył te budowle. Wzniesieniem nowych, również z drzewa, zajął się kś. Paweł Dobrzyń, zakonnik. Gdy i ten spłonął, zbierał tenże zakonnik powtórnie składki, i przy pomocy mieszczanki wartskiej, „Złotą Babą" zwanej, stawia dotąd istniejące murowane budowle. Gruntownie odrestaurowany 1696 r., staraniem gwardyana Sochowicza, w 1721 zostaje rozszerzony, wreszcie 1764 r. exprowincyał Mikołaj Czarżasty wnosi dwie okazałe wieże i powiększa zabudowania klasztorn. Kaplicę św. Anny przy kościele domurowano w latach 1610-1612, kaplicę zaś św. Barbary na cmentarzu przykościelnym fundował r. 1708 Jan Wolski, skarbnik wieluński, syndyk konwentu. W tutejszym klasztorze umarł 1534 r. błog. Rafał z Proszowic, prowincyał zakonu. Zwłoki jego w d. 11 listopada 1640 r. z rozkazu prymasa Jana Lipskiego podniesione z niezwykłą uroczystością z grobów zakonnych i złożone we wspaniałym, kosztem tegoż arcybiskupa wzniesionym, sarkofagu. Tu również spoczęli świętobliwi zakonnicy: Melchizedech (†1480), Jan z Sieradza (†1500r.) i malarz zakonny Franciszek z Sieradza (†1516 r.). Wnętrze kościoła malowane al fresco, jakoby przez zakonnika Żebrowskiego. Obraz Wniebowzięcia N. M. Panny, szkoły staroniemieckiej, stylem bizantyńskim, wielce przypomina takiż obraz u fary. Wielki karton „Wskrzeszenie Piotrowina", ciekawy ze względu na dawne ubiory. Z grobowców, prócz sarkofagu błog. Rafała, godne uwagi są: statua Melchizedecha w presbiteryum, oraz kamień wmurowany w ścianę a będący pierwotnym nagrobkiem błog. Rafała. Szkoła podwydziałowa, założona przez zakonników w r. 1796, przetrwała do r. 1832. Była przy niej biblioteka złożona z 2,453 dzieł. Klasztor istnieje dotąd jako etatowy, mieści trzech zakonników i braciszka. 3.) Kościół i klasztor bernardynek. Taż sama, zdaje się, Dorota Kurska, wdowa, której ofiarności wiele zawdzięcza konwent bernardynów, w r. 1538 przyjąwszy habit zakonny, zamieszkiwać poczęła wraz z towarzyszkami dwa domy w t. zwanym szpitalu panieńskim, które od wszelkich ciężarów i powinności uwolnił Zygmunt III w 1593 r. Dotąd jednak nie miało zgromadzenie swojego kościoła, dopiero na placu ofiarowanym w r. 1663 przez Kołdowskiego, dziedzica Kobierzycka, stanął między r. 1667 a 1680 kościół drewniany i klasztor zabiegami Klary Szczycińskiej, która z rąk arcyb. Macieja Łubieńskiego przyjęła habit. Spalony w r. 1683, staraniem innej przełożonej Suchorskiej na nowo wzniesiony został klasztor drewniany w r. 1687, kościół zaś, również drewniany, dopiero w r. 1696 na placu zakupionym przez Andrzeja Suchorskiego. Poświęcony był p. n. Narodzenia N. M. Panny. Wypadki wojenne z r. 1734 doprowadziły klasztor do ruiny. Staraniem ówczesnej przełożonej Róży Kozubskiej i z ofiar publicznych stanęły do dziś dnia istniejące gmachy murowane klasztoru i kościoła, który w dniu 8 września 1770 r. poświęconym został. Odrestaurowany w r. 1841, prócz cudownego obrazu Bogarodzicy, przeniesionego tu w r. 1804 ze zniesionego klasztoru bernardynek w Kaliszu niczem więcej się nie odznacza. Klasztor ten, również etatowy, zamieszkuje dotąd 11 zakonnic. Prócz wspomnianych, były tu jeszcze następujące kościoły prebendalne: Kościółek p. w. św. Krzyża, przy szpitalu św. Łazarza, drewniany. W domu przy tym kościele prebendarz był obowiązany opiekować się sześciu ubogimi starcami, z funduszów na ten cel przeznaczonych. Kościół ten był w r. 1787 tak zrujnowany, iż nawet ołtarza nie było, dom zaś schronienia starców w czasie pożaru miasta zgorzał. Kościół św. Ducha, na przedmieściu Górki, drewniany, spalonym został w r. 1683. Odbudowany powtórnie, zarządzanym był przez oddzielnego prebendarza, którego mianował magistrat. Z uposażenia swego obowiązany był wspierać pewną liczbę ubogich. Kościółek św. Jana Chrzciciela drewniany, na wzgórzu zwanym według Długosza „Rzerzuchowa góra", sięga odległej starożytności, jeszcze papież Leon X udzielił mu breve dozwalające odbywania procesyi. Odrestaurowany w r. 1787 przez kś. Fran. Reorowicza, prebendarza. Plac zaś naokoło kościoła w r. 1810 zamieniono na cmentarz, obszar którego rozszerzono, gdy chylący się do upadku kościółek rozebrano r. 1869. Obecnie cmentarz ten zajmuje 4 morgi i opasany w r. 1889 murem, mieści kaplicę murowaną, wzniesioną w r. 1856 przez Józefę z Korytowskich Biernacką nad grobem jej męża i syna. Na cmentarzu spoczywa Józef Paszkowski, profesor b. szkoły aplikacyjnej, pułków., zasłużony w literaturze († 7 paźdz. 1858 r.). Cmentarze innych wyznań niczem się nie odznaczają. Warta jest miejscem urodzenia Stefana Damalewicza, historyka kościelnego (†1664 r.). Opis W. skreślił Adam Chodyński w „Bibl. Warsz." z r. 1860, (t. III, 637) i Encykl. Orgelbr. Opisy z rycinami podały: „Tygod. illustr." z r. 1862 (str. 133), i z r. 1863 (str. 163), „Biesiada literacka" (t. XIII, Nr 331 z rysunk. sarkofagu), „Kłosy" z r. 1876 (t. XIII, str. 333) i „Kaliszanin" z r. 1884 (z 5 grudn.). M. R. Witanowski.
Spis 1925:
Warta, m-to, pow. sieradzki. Budynki z przeznaczeniem mieszkalne 329 (w tem 3 budynki niez., inne zamieszkałe 4). Ludność ogółem: 4108. Mężczyzn 1877, kobiet 2231. Ludność wyznania rzymsko-katolickiego 2066, ewangelickiego 12, prawosławnego 3, baptystycznego 1, marjawickiego 1, mojżeszowego 2025. Podało narodowość: polską 2334, niemiecką 7, żydowską 1765, białorusińską 1, rosyjską 1.
Wikipedia:
Warta – Warta miasto w woj. łódzkim, w powiecie sieradzkim, położone nad rzeką o tej samej nazwie. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Warta. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. sieradzkiego.Według danych z 31 grudnia 2004 miasto miało 3392 mieszkańców. Lokalny ośrodek usługowy dla rolnictwa; drobny przemysł.Początkowo Warta istniała jako osada rolnicza, jednak korzystna lokalizacja w pobliżu szlaków handlowych oraz korzystne warunki klimatyczno-glebowe przyczyniły się do szybkiego rozwoju miasta. W roku 1255 zostały nadane osadzie prawa miejskie. W 1331 r. Warta została doszczętnie spalona przez wyprawę krzyżacką. 28 października 1423 Władysław II Jagiełło wydał tu tzw. statut warcki. [2] W 1465 miasto ponownie padło ofiarą pożaru, a od 1482 r. w mieście zapanowała zaraza trwająca kilkanaście lat. W 1507 r. miasto płonie po raz kolejny. Pomimo tych klęsk miasto rozwija się. W 1467 r. założono klasztor Bernardynów istniejący do dziś i mający znaczny wpływ na życie kulturalne i duchowe Warty. W mieście dobrze rozwinęło się rzemiosło i usługi min. tkactwo, krawiectwo, kuśnierstwo, garbarstwo, kowalstwo, złotnictwo, młynarstwo i ceramika. Pozycję swą miasto zaczęło powoli tracić w XVIII wieku na skutek ogólnie pogarszającej się sytuacji kraju i dodatkowych lokalnych problemów. Z gospodarczego upadku miasto podniosło się dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.W 1939 miasto wcielone zostało w granice Rzeszy Niemieckiej. Rok później władze niemieckie utworzyły getto dla ludności żydowskiej (w 1921 2025 osób, czyli 49% mieszkańców). Nakazały również rozebranie synagogi, spalonej we wrześniu 1939. Getto zlikwidowane zostało w sierpniu 1942, a ogromną większość warckich Żydów wymordowano.Do 1954 roku siedziba gminy Bartochów.kościół św. Józefa pod opieką SS. Bernardynek z XVII wiekugotycki kościół św. Mikołaja wzniesiony w połowie XIV wieku, przebudowany w XVII wiekubarokowy kościół i klasztor Ojców Bernardynów pod wezw. Wniebowzięcia NMP z XV wieku, przebudowany w latach 1696 – 1708 ratusz - wzniesiony w 1842 r. Według rejestru zabytków KOBiDZ[3] na listę zabytków wpisane są obiekty: kościół parafialny pw. św. Mikołaja, XIV-XX w., nr rej.: 497-IV-38 z 1949 oraz 295 z 28.12.1967 zespół klasztorny bernardynek, XVIII w.: kościół pw. Narodzenia MB, nr rej.: 858 z 28.12.1967, klasztor, nr rej.: 859 z 28.12.1967, dzwonnica, nr rej.: 860 z 28.12.1967, zespół klasztorny bernardynów, XV w., XVII-XVIII w.: kościół pw. Wniebowzięcia MB, nr rej.: 855 z 28.12.1967, klasztor, nr rej.: 856 z 28.12.1967, kaplica cmentarna (przy kościele), nr rej.: 857 z 28.12.1967, kaplica cmentarna, 1 poł. XIX w., nr rej.: 861 z 18.12.1967, ratusz, 1842, nr rej.: 296 z 18.12.1967, jatki, obecnie kino „Lutnia”, 1 poł. XIX, XX w., nr rej.: 862 z 18.12.1967, park, nr rej.: 294 z 8.02.1979, dom, ul. Kaszyńskiego 1, 1840-45, nr rej.: 284 z 2.01.1978(spalony)dom, ul. Kaszyńskiego 9, drewniany, poł. XIX w., nr rej.: 865 z 28.12.1967, dom, Rynek 24, poł. XIX w., nr rej.: 864 z 28.12.1967, dworek, ul. Sieradzka 2, 1 poł. XIX w., nr rej.: 863 z 28.12.1967 (nie istnieje ?), kamienica, ul. 20 Stycznia 26, nr rej.: 356 z 5.01.1988W mieście funkcjonuje Muzeum Miasta i Rzeki Warty. Do najciekawszych miejsc można zaliczyć m.in. odrestaurowany cmentarz żydowski, ratusz i jatki (w których mieści się obecnie biblioteka publiczna). Stara część miasta zachowała swój historyczny układ urbanistyczny. Na miejscu dawnego basenu odkrytego powstał Nowy Amfiteatr.Miasto postawiło na turystykę kwalifikowaną, jednak baza turystyczna jest w powijakach. Współfinansowany przez UE projekt adaptacji turystycznej Zbiornika Retencyjnego Jeziorsko, w którym to gmina i miasto Warta miały przewodnictwo, został zdyskwalifikowany z powodu błędów merytorycznych. Niepowodzenie projektu uniemożliwiło również realizacji planu zagospodarowania przestrzennego starego koryta rzeki Warty, który przewidywał tworzenie łowisk i kąpielisk w akwenach pozostałych po meandrującej rzece.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz