Wsie regionu sieradzkiego : Wieluń

Rosin:

WIELUŃ- (1282 Wilin, Welun) miasto powiatowe. 1. 1281 ośrodek kasztelanii (R 1680); 1283 civitas (Wp 528); 1419 siedziba adktu (Wp 303); 1564 starostwo wiel. składało się z m. Wielunia i Kamiona oraz wsi: Bobrowniki, Wierzbie, Pątnów, Krzyworzeka, Mokrsko z folw., Wróblew, Pichlice, Sokolniki z folw., Czastary, Osiek, Kiełczygłów w Sieradzkiem i pustki Kniatowy. Bieniec i Biała w dzierż., Skomlin i Toplin nadane in feudum (MKL 174, 184); ? Wieluńska kasztelania, Wieluński powiat oraz Wieluńska ziemia.2. 1368 droga z Wieruszowa do W. (Pat. 1958, 276); 1404 kupcy wiel. mają tak jeździć do Lublina, jak za Kazimierza W. (ZR 94); 1406 król nadał mieszczanom wiel. las przyległy do wsi Niedzielsko i pozwolił zamienić go na łąkę (BP 706, 527-528); 1447 Wawrz. Zaremba z Kalinowej, kaszt. sier. i star. wici., zwrócił błonie, które otrzymał od miasta za łąkę zamkową, ponieważ założona tam sadzawka nie przyniosła mu pożytku. Zwrócił także drogę do potoku miej., przebiegającą pomiędzy ogrodami a basztą zamku, oraz zobowiązał się prowadzić młyn koński wg pr. stawiszyńskiego (AGd 3512); 1451 droga niedzielska (Pat. 1958, 245); 1453 kupcy jeździli z Krakowa do Wrocławia m.in. przez Krzepice i W. (KMK 156); 1454 kupcy z Mazowsza mieli jeździć do Wrocławia przez Piotrków, Brzeźnicę, W. i Bolesławiec i płacić cło w tych miastach (AGd 1521); ok. 1450 W. był znaczniejszym miastem i miał piękne źródła wytryskające z ziemi (DH 1, 19, 53); 1416-50 itineraria król. z Małopolski do Wielkopolski przez W. (DH 4, 178-179, 193, 198-199, 214-215, 216, 259, 288-289, 323, 326-327, 342; 5, 35, 68-69, 222).3. 1520 dzies. z ról i in. płaciło dziekanowi koleg. 28 mieszczan i 16 przedmieszczan, a wikariuszom wiel. z ok. 50 ogrodów i ról oraz czynsz z 4 jatek rzeźniczych (Ł 2, 96-98, 102-104); 1526 wyznaczono odrębnych pasterzy bydła dla mieszczan i przedmieszczan (Man. 188, 35, 36); s. 1701563 od 133 rzem. podatek po 4 gr, szos 128 fl. (ŹD 309); 1564 szos 57 fl. 18 gr, 6 knapów płaciło po 16 gr, 5 rzeźników po kamieniu łoju, zdunowie, jeżeli wystawiali, po 2 garnce (MKL 174).4. Zmiany właścicieli ? wiel. kasztelania, wiel. ziemia; wsie m. Wielunia ? Kochlew, Kopydłów, Kurów, Niedzielsko, i Turów.5. 1283 Przemysł II nakazał, by wszystkie miasta w Kaliskiem, m.in. W., kiedy powróci do niego, wzorowały swoje pr. miej. na Kaliszu (Wp 528); 1299 wójt Jaśko (Wp 806); 1362 wójt Fryderyk (Wp 1488); 1373 Władysław Opol. zatwierdził generalnie wszystkie prawa nadane W. przez jego poprzedników. Miasto miało rządzić się pr. magd., wieśniacy za przestępstwa popełniane w mieście będą sądzeni przez władze miej., w obrębie mili nie wolno handlować solą ani uprawiać rzemiosł (BP 706, 485-487); 1392 Władysław Jag. potwierdził generalnie wszystkie prawa, które W. miał za Kazimierza W. i nakazał wzorować się na Kaliszu (BCd 231); 1395 n. wójt Stanimir (Wp 1960); 1414 rajcy W. pozwali Wacława z Wierzchlasu o złodziejstwo popełnione przez jego człowieka (ZSK 570); 1496 z powodu spalenia się starego król wydał nowy przywilej na wójtostwo w W., pozwolił rządzić się pr. magd., ogrody wójta ciągnęły się od drogi w kierunku bramy rudzkiej do ogrodu Zakrzewskiego (AGd 3267); 1502 rajcy m. Kalisza przesłali na prośbę W. przepisy, którymi miał się rządzić W. (BP 706, 505-508); 1518 odnowiono pr. niem. (MS 4, 2854); 1557 ostateczna inkorporacja wójtostwa do miasta (MK 89, 198).6. 1391 Władysław Jag. zajął W. broniony przez Stańczyka z Rudy (DH 3, 516, 517, o dacie Ros. 84); 1433 zawarto w W. układ z książętami śląskimi (SRS 6,190); 1447 na zjeździe w W. zawarto rozejm na 10 lat z mieszcz. Wrocławia i Namysłowa (DH 5, 40); 1452 dla odparcia najazdu Bolka Opolskiego król wysłał do W. dworzan, ale ci musieli z miasta uciekać z powodu zarazy (DH 5, 114, 116); 1471 miasta śląskie miały złożyć w W. na ręce starosty odpowiedź na warunki pokoju (Pol 4, 78); 1474 posłowie bawarscy przebywali mimo zarazy cały czas w W. (DH 5, 618); 1500 folwark (AC 2, 889); 1516 zatwierdzono statut bractwa łuczniczego (BP 706, 515-519).6a. Przywileje handlowe i celne: 1369 król zwolnił mieszczan wiel. od opłat targowych we wszystkich miastach ziemi sier. (ZR 82); 1450 zatwierdził przywilej z 1369, transumowany w 1402, oraz zwolnił mieszczan wiel. od opłat targowych w całym Królestwie (BP 706, 531-533), nadal także W. wyłączne pr. handlowania solą w całej ziemi wiel. oraz zakazał obcym warzyć piwo na milę od miasta (BP 706, 529-530); 1451 ponieważ na kupców polskich nakładano wysokie cła na Śląsku, król zabronił im tam jeździć, wyznaczając za to jarmarki na ś. Elżbietę (DH 5, 86); 1457 z powodu zniszczeń wywołanych pożarem nadał przywilej na s. 171jarmark na ś. Piotra i Pawła (AGd 6666); 1504 pozwolił pobierać po 4 obole od wozu na utrzymanie dróg w błotnistych miejscach przy ul. Niedzielskiej, Dąbrowskiej i w kierunku Rudy (Wójc. 94); 1506 kupcy jadący z W. do Widawy otrzymali zwolnienie od cła w Brzykowie (BC 3315, 91); 1532 przeniesiono targi mięsem z soboty na poniedziałek (MS 4, 16406); 1564 cło extra regnum od wozu w 1-2 konie 3 gr, więcej koni – 6 gr, inter regnum niezależnie od koni 2 gr. Cło targowe od konia 1 gr, od wołu 1/2 gr, od drobnego bydła po 4 den., dochód z tego cła 200 fl. Od kamienia wełny brała waga miejska po 1/2 gr od obcych. Jarmarki na ś. Andrzeja, Nawiedzenie NMP i ś. Mikołaja (MKL 174-175).6b. Rzemiosła: 1399 Bartosz złotnik i Konrad rzeźnik (ACd); 1402 wśród rajców Konrad rzeźnik, Henryk złotnik, Marcin Armeńczyk oraz starsi cechów: rzeźników, sukienników, krawców, kowali, piekarzy (AGd 3406); Jan Długosz sprzedał mieszczanom wiel. za 36 grz. 8 jatek szewskich oraz 1 wiard. czynszu z łaźni (AGd 3341); Marcin kowal i Kuszko kuśnierz (Bob. 2, 9); 1445 ulica Szewska (AGd 3502); 1446 br. Świętosław, Jan i Mikołaj, wójtowie wiel., sprzedali 20 kramów szewskich k. ratusza, każdy za 4 grz. (MK 107, 543-545); 1450 król rozstrzygnął spór między sukiennikami i krojownikami w sprawie wyrobu i sprzedaży sukna (MC 125); 1459 rajcy m. W. dali nożownikowi Niklowi domek ze stawem, położony w miejscu k. Aqua Alba w kierunku Turowa, celem urządzenia zakładu do ostrzenia noży (AGd 3559); 1487 cech rzeźników (Pat. 1958, 241); 1502 rozstrzygnięto spór pomiędzy szewcami a rymarzami (Man. 188, 26); 1526 starsi cechów: szewców, kowali, krawców, sukienników, kuśnierzy, piekarzy, zdunów (Man 188, 37); 1537 skarga kupców i krojowników wiel. przeciwko kupcom śląskim o sprzedaż sukna na łokcie (MK 89, 111); 1549 m.in. cech suburbanorum (Man. 188, 64); 1546 zbudowano 18 kramów w bramie rudzkiej dla zdunów za czynszem 8 gr (Man. 188, 66).6c. Budowle różne: 1370 król obwarował W. i zbudował zamek (MPH 3, 399); a. 1376 abp Jarosław wystawił dwór mur. (MPH 2, 675); 1388 n. szkoła (Pat. 1957, 503); 1398 ugoda pomiędzy kl. aug. a burm. i rajcami w sprawie zamiany miejsca k. kanału odpływowego przy murach miejskich i budowy wieży (AGd 3399); 1411-12 Bartosz mieszcz. wiel. dał bratankowi Jakubowi z Chotowa 1/2 mł. Dąbrowskiego (BC 3345, 3); 1454 Jan z Kalinowy zrzekł się na rzecz matki Nowojki m.in. 1/2 miarki z mł. wodnego w W. (MC 207, ? Czarnożyły); 1467 Małg. z Wieruszowa sprzedała J. Kępińskiemu z Baranowa m.in. dom z ogrodem za murami i młyn (GW 1, 157); 1500 Jakub Klapa sprzedał za 20 grz. mł. Wałowy, przy fosie za murami (Wójc. 89); 1523 sprzedał 1/2 łaźni (ZR 195); 1532 pozwolenie na urządzenie wodociągów (MS 4, s. 17216409); 1551 bractwo łucznicze zbudowało strzelnicę (Man 188, 70); 1564 młyn przy rowie miej., drugi z foluszem przy bramie rudzkjej, trzeci za dworem abpa. Stajnia pod zamkiem k. kl. ś. Mikołaja dla koni król. (KML 174-175).6d. Kościoły i klasztory: XIII w. kl., późniejszy aug. (Ł 2, 109, KZS 380-381, zob. Ros. 120); 1308 pleban w W. (MV 3, 122); 1350 n. kl. aug. (Pat. 1957, 432); 1360 pleban Mik. Szeler (MV 3, 399); 1380 abp nadał szpitalowi ś. Mikołaja, założonemu przez Władysława Opol. na przedmieściu W., dzies. w miodzie z Sokolnik (BC 3344, 174-175); 1388 Andrzej rektor odstąpił paul. wiel. kościół czyli szpital ś. Mikołaja za murami wraz z przynależnościami, śwd. rektor i przełożony szkoły w W. (BC 3344, 188); 1391 aug. wiel. otrzymali cz. Dąbrowy (H 19); 1393 król nadał paul. wiel. Dzietrzniki oraz dzies. zbożową z Trębaczowa, Niwisk, Janiszowej, Szczytów i po 1 wiard. z ł. kmiec. w Sokolnikach (DP 33); 1400 Stanisław z Kanowa, wójt wiel., nadał kościołowi par. ś. Michała Arch. 2 kwarty wina z każdej beczki sprzedanej w W. (Man. 188, 1); 1415 antypapież Jan XXIII przywrócił królowi m.in. pr. patr. kościoła par. w W. (KKK 557); 1419 abp przeniósł kolegiatę z Rudy do kościoła ś. Michała Arch. w W., ustanowił przy niej kustodię i wyposażył ją w dzies. z Raczyna (Wp 305); 1420 abp potwierdził przeniesienie kolegiaty, ustanowił przy niej dziekanię i wyposażył ją w dzies. (Wp 319); 1461 zarządzający kasą koleg. ś. Michała sprzedali Bartoszowi Wyszemburgowi 2 ł. należące do tegoż kościoła za 23 grz. (GW 1, 66); 1499 wykaz prebend i altarii (Pat. 1958, 281-282); 1520 koleg. mur., przy przeniesieniu dodano wezw. Nawiedzenia NMP. Uposażenie dla prep., dziekana, kustosza i 4 kan., 5 altarii, kolegium wikariuszy i mansjonarzy, 2 kl. (Ł 2, 93-109).7. 1282-1500 R 1696, 1734, 4208; MPH 2, 673, 910; 3, 397; MV 3, 123, 359, 369 399; UBB 136, 147; DH 3, 324, 365, 504; 4, 309, 570, 682; 5, 614-615; Mł 313; AGd 756, 3385, 3558; H 10, 15, 24, 26; KP 151; KSK 807; DP 47 fals., 51, 60, 61; Pat. 1958, 238-248; SRS 13, 89, 142; 14, 493; Bob. 2, 417; AC 2, 813, 824, 840, 844, 853; A 2, 92; 5, 140.E.T. Breiter, Władysław książę Opolski pan na Wieluniu, Dobrzyniu i Kujawach palatyn i wielkorządca Polski i Rusi. Zarys biograficzny. Lwów 1889.W. Patykiewicz, Archidiakonat wieluński. „Częstochowskie Wiadomości Diecezjalne” 1957, nr 9, 10, 11, 12; 1958, nr 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10.W. Przygodzki, Z przeszłości Wielunia. Częstochowa 1928. Cz. Rokicki, Wieluń. „Ziemia” R. VI, 1920, nr 5-6, s. 155-164.R. Rosin, Ziemia wieluńska w XII-XVI w. Studia z dziejów osadnictwa. Łódź 1961.H. Stecki, Moneta wieluńska pod stemplem Władysława Opolskiego. Petersburg 1860.J. Żurek, Pradzieje ziemi wieluńskiej. Wieluń 1936.8. Moneta z X w. „Wiadomości Numizmatyczne” 1958, z. 1, s. 31-32.

Taryfa Podymnego 1775 r.

Wieluń, miasto, woj. sieradzkie, ziemia wieluńska, własność królewska, 283 dymów.

Czajkowski 1783-84 r.

Wielun miasto, parafia welun (wieluń), dekanat rudzki, diecezja gnieźnieńska, województwo sieradzkie, ziemia wieluńska, własność: JKM.

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego 1827 r.

Wieluń, województwo Kaliskie, obwód Wieluński, powiat Wieluński, parafia Wieluń, własność rządowa. Ilość domów 394, ludność 2989, odległość od miasta obwodowego -.

Słownik Geograficzny:

Wieluń, w dok. r. 1282 Velun, 1563 r. Wielun, miasto powiatowe w gub. kaliskiej, dawny centr ziemi wieluńskiej, leży pod 51° 23' szer. płn. i 36° 14' 2" dług. wschod. od F., w kotlinie, śród płaskowzgórza stanowiącego część wyżyny krakowsko-wieluńskiej, sięgającej na płd. od miasta do 800 st. npm. Kotlina ta leży na dziale wód Prosny i Warty. Z wapienia jurajskiego tryskają tu źródła zaopatrujące miasto w wyborną wodę. Położeniem swym przypomina W. miasta: Piotrków, Radomsk, Tomaszów lubelski. Drobne strumienie uprowadzają wody kotliny ku Warcie (przez Oleśnicę). Jak w Piotrkowie tak i tu spotykamy pod miastem osadę Bugaj. W. odl. jest 217 w. od Warszawy, 70 w. od Kalisza, 63 w. od Częstochowy, 17 w. od Praszki (komora celna) a 20 w. od st. dr. żel. wrocławsko-poznańskiej w Landsbergu (Gorzów na Szląsku, w pobliżu Praszki). Porządnie zabudowane, liczy domów murowanych (z wapienia) 120, drew. 135, ulic 26, placów 2, budowli publicznych 6, kościołów 5, klasztor, cerkiew, synagogę. Ulice brukowane, oświetlenie naftowe (25 lamp). Dnia 1 stycznia 1893 r. było w mieście 5795 mk. (w tej liczbie 45 prawosł., 159 prot., 2502 żyd.). Około r. 1808 liczono tu 1500 mk.; 1827 r. było 394 dm., 2999 mk.; 1857 r. 174 dm. (40 murow.), 3817 mk. 636 żydów i 192 Niemców). Zakłady naukowe są: dwie szkoły początkowe (każda o 2 oddziałach) męzka i żeńska i pensya prywatna żeńska 4-klas. Prócz tego kilka chederów. Ludność chrześcijańska przeważnie trudni się rolnictwem i rzemiosłami, żydowska handlem. Szpital etatowy p. w. W. W. św., ochrona dla dzieci. Służbę zdrowia pełnią: 4 lekarzy i 2 apteki oraz kilku felczerów i akuszerek. Władze miejscowe są: sąd pokoju, sędzia śledczy, zarząd powiatu, kasa powiatowa, magistrat, zarząd akcyzy, dekanat, parafia prawosławna i ewangielicka, urząd pocztowo-teleg., kasa oszczędności rządowa, zarząd brygady straży pogranicznej. W mieście stoi pułk kozaków. Ze stowarzyszeń istnieją: kasa wkładowo-pożyczkowa przemysłowców wieluńskich, chór męzki (Lutnia), straż ogniowa ochotnicza. Resursy niema. Z zakładów przemysłowych istnieje browar (z prod. na 18000 rs.), mała mydlarnia i dwie drobne garbarnie. Przedmiotem handlu jest zboże, okowita, wełna, siano wywożone za granicę. Kupcy przeważnie żydzi. Chrześcianie mają 10 sklepów. Według starego podania Władysław Odonicz (Plwacz), ks. kaliski, polując w lesistej okolicy Rudy (o 3 w. odl.), ujrzał niezwykłej wielkości jelenia, którego zapamiętale ścigał. W miejscu, gdzie obecnie stoi w rynku kamienica pod Jeleniem, zwierzę to znikło, a natomiast ukazał się w powietrzu baranek stojący nad kielichem i opromieniony jasnością. Pobożny książę na pamiątkę tego wystawił wśród głuchych ostępów kościółek p. w. Bożego Ciała, powierzywszy pieczę nad nim zakonnikom reguły św. Augustyna. Około tej pustelni skupiać się poczęła osada zwana "Wieluń" i ztąd ma pochodzić herb ziemi wieluńskiej, przedstawiający baranka z chorągwią, sączącego swą krew do kielicha. Pierwotna osada mieściła się o 3 w. na płd.-wschód od miasta, na obszarze Rudy, która już na początku XII w. miała przy grodzie kościół paraf., przy którym powstała kollegiata. Według Długosza już w połowie XIII w. przeniesiono osadę z wyniosłego i bezwodnego płaskowzgórza Rudy do obfitej w źródła i zbiorniki doliny. Gród jednak i kollegiata pozostały w Rudzie. Korzystając ze słabości książąt wielkopolskich gród ten wraz z okolicą owładnął Mieczysław, ks. opolski. Do odzyskania ojcowizny posłużył Przemysławowi wielkopolskiemu w r. 1251 zbieg przyjaznych okoliczności. Gdy po śmierci Mieczysława, brat jego Władysław objął ziemie wieluńską, a mając pewne zobowiązania pieniężne względem pozostałej wdowy, chciał jej wypuścić w dożywotnie władanie zamek wieluński i w tym celu usunął z niego załogę, uprzedzony o tem Przemysław podchwycił warownię (Kromer, str. 198). Według Kromera Henryk IV Probus, ks. wrocławski, zdradziecko zwabiwszy do siebie Przemysława, uwięził go i nie chciał wypuścić, póki mu w r. 1281 W. nie ustąpił (Kromer, 219). W r. 1282 Filip Firman, biskup, legat papieski, bawi dnia 2 czer. „apud Velun". R. 1283 Przemysław, ks. poznański i kaliski, wylicza W. w grupie miast poddanych juryzdykcyi sądu kaliskiego (Kod. Wielk., n. 508, 528). Kasztelan wieluński pojawia się w dok. z r. 1288 a Joses wójt w r. 1299. Świadczy to, że już przy końcu XIII w. W. otrzymał prawo niemieckie, może od książąt szląskich. Łokietek gromadząc rozproszone cząstki dziedzictwa Piastów, ziemię wieluńską przyłączył do Korony. Kazimierz W. około 1350 r. wzniósł tu obronny zamek i miasto murem opasał. Dla podniesienia dobrobytu mieszkańców, przywilejem z 1365 r. uwolnił handlujących w tem mieście od opłacania targowego w całem wojew. sieradzkiem; owych też czasów sięgać musi nadanie miastu za herb bramy warownej o trzech wieżach. Na mocy testamentu Kazimierza, Ludwik ziemię wieluńską wraz z zamkami w r. 1370 oddaje w lenność Władysławowi, ks. opolskiemu, który bawi tu dnia 23 marca 1373 r. Przywilej z r. 1373, oraz urządzenie mennicy, która biła drobne srebrne pieniążki z napisem: „moneta Vielunia", stanowią ślady pieczołowitości nowego władcy. W tym również czasie Jarosław Bogorya ze Skotnik, arcyb. gnieź. (1342-1376) „zmurował" dwór biskupi w Wieluniu (Papr., 244). Po zgonie króla Ludwika stany, ofiarując wnuce Kazimierza, Jadwidze tron polski, zastrzegły r. 1383 powrócenie do całości Korony nieprawnie puszczonego w lenno „księstwa" wieluńskiego. Niechętnie odstępował Opolczyk zagarniętą dziedzinę; Jagiełło spełniając przyrzeczenie małżonki swej Jadwigi, siłą zajmować musiał W., przyczem ostatecznie przyłączył go do Korony (1395 r.). Tenże monarcha, świeżo ochrzczony, wzniósł na przedmieściu kościół i klasztor paulinów w r. 1393 i hojnie go funduszami opatrzył. W akcie uposażenia klasztoru jasnogórskiego przez Jagiełłę w r. 1393 powiedziano, iż kmiecie mają dawać po mierze owsa „ secundum mensuram civitatis nostrae Vielunensis" (Kod. dypl. pol., III, 352). Wzrost miasta spowodował, iż arcyb. Mikołaj Trąba, na kapitule general. w Gnieźnie dnia 23 paź. 1413 r., uzyskał pozwolenie przeniesienia starożytnej kolegiaty ze wsi Ruda do ludnego i murami zabezpieczonego Wielunia, a dla jej uposażenia użył dziesięcinę stołu arcyb. z tego miasta (Act. Cap. Gnesn., I, 39-40). Na początku października 1418 r., wobec króla, arcybiskupa i wielu dostojników, toczyły się układy z posłami krzyżackiemi, lecz do żadnego nie doprowadziły rezultatu (Długosz, XIII, 393). W świeżo wzniesionej kolegiacie arcyb. Trąba dnia 13 stycz. 1420 r. odbywa synod prowincyonalny, na którym układa zbiór ustaw kościelnych i potępia błędy Wiklefa i Husa (kś. Buliński, Hist. kościoła pol., II, 269, 298). Jagiełło zwołuje na 5 niedzielę postu 1424 r. zjazd panów do W., zkąd wychodzi głośny edykt wieluński, mający zamknąć husytyzmowi wstęp do Polski (Prochazka, Ostatnie lata Witolda, str. 45). Były to chwile świetności dla W., lecz nie brakowało klęsk. Wrocławianie niszczą w r. 1440 wieluńskie, toż samo powtórzyło się i w r. 1447; dopiero 10-letni rozejm, zawarty pomiędzy Polską a Wrocławiem i Namysłowem, dnia 15 paźdz. t. r. w Wieluniu, położyć miał koniec walkom (Dług., XIII, 32). Bielski pisze pod r. 1451, że gdy Wrocławianie niezwykłe cła nakładać poczęli na polskie towary, „król kazał ziemie zawrzeć; tam więcej nie dał z towary jeździć, ale żeby oni sobie po wszystko do Polski jeździli i przetoż składy w tych mieściech poczynił: w Poznaniu, Kaliszu i Wieluniu i cło pograniczne na cudzoziemce ustanowił (str. 713). W odpowiedzi na to Bolesław, ks. opolski, wpada do ziemi wieluńskiej już w r. 1452. Kazim. Jagiellończyk wysyła dla pośpiechu przeciwko niemu dworzan swoich, „którzy pojechawszy do W., mówi Bielski, żadnej posługi nie uczynili i wiele ich powietrzem pomarło" (str. 719). To znów w r. 1457 Janusz, ks. oświęcimski, zapewne podburzony przez Wrocławian, pali i niszczy W. Podczas oblężenia Wrocławia przez zjednoczone siły Kazimierza Jagiel. i syna jego Władysława czeskiego, w r. 1474, urządzony był skład żywności w W., lecz z niego nie korzystano dla utrudnionej komunikacyi (Kromer, 546). Ważność miasta tego, jako punktu pogranicznego, powoduje ową niezwykłą troskliwość królów o podniesienie dobrobytu mieszkańców, rujnowanych przez ciągłe wojny. Przywileje: Kazimierza Jagiellończyka z r. 1450, Zygmunta I z r. 1515, 1524 i 1540, są opieki tej dowodem. W r. 1552 nieszczęśliwa Izabella, wdowa po pretendencie do korony węgierskiej Zapolyi, gdy z maleńkim synkiem chroni się przed naciskiem cesarza Ferdynanda do Polski, brat jej Zygmunt August, oddaje w dożywotnie posiadanie W. z okolicą, co trwało aż do śmierci Izabelli w r. 1559. Za jej to wstawiennictwem zapewne Zygmunt August przywilejem z r. 1557, oddaje miastu na wieczne czasy wójtowstwo wieluńskie ze wszystkiemi jego dochodami. Monarcha ten chcąc zabezpieczyć producentów krajowych od krzywd i niebezpieczeństw targów odbywanych za granicą (na Szląsku), ustanawia wielkie jarmarki w znaczniejszych pogranicznych miastach państwa, w ich liczbie kładąc i Wieluń (Vol. leg., II, § 709). Wspomina o tem Dyaryusz sejmowy z r. 1565 (wyd. hr. Krasińskich, str. 213) w te słowa: „tegoż roku ustanowiony został jarmark na dzień św. Trójcy, na woły i inne bydło, w pogranicznym Wieluniu". Wszystko to przyczyniło się do wzrostu miasta, ztąd w XVI i na początku XVII w. kwitnął tu handel, a wyrób sukien wieluńskich, wspomniany już w przywileju z 1475 r. (Ks. Metr. Inscrip., 129), cieszył się odbytem. Księgi rewizyjne z lat 1564-5 (Nr. 11) wspominają, iż oprócz wolnych rzemieślników było tam na stronie królewskiej: rzeźników 19, szewców 11, zdunów 12, Lustracya zaś z r. 1616 wspomina: „Sukienników, co krają sukno, jest 4, płacą po gr. 14, Knapów, którzy robią sukno, 12, płacą po tyleż". Mówiąc zaś o cle w te słowa się wyraża: „Cło uczyniłoby więcej, ale za wolnościami m. Piotrkowa, którzy po kilkanaście tysięcy wołów przeganiają i od innych towarów, iż tego cła nie płacą, tedy diminucia dzieje się". Zagniewany król Zygmunt August na małżonkę swą Katarzynę, z powodu mieszania się jej do polityki, powziął myśl rozwodu, wydaje więc rozporządzenie, aby królowa wyjechała natychmiast do W. i tam na granicy, pod opiekę miejscowego kasztelana Jana Krzysztoporskiego, oczekiwała polecenia do dalszej podróży do rodzinnych Niemiec, gotując się zawczasu do niej (Przezdziecki Jagiel., V, str. CXXII). W niepewności o los swój przebyła tu Katarzyna przez kilka miesięcy w towarzystwie posła cesarskiego Andrzeja Dudycza, biskupa pięciokościelnego, aż do d. 8 paźdz. 1566 r., w którym, na wyraźny rozkaz królewski, opuściła Wieluń i Polskę na zawsze (Mosbach, Wiad. do dziej. pol., 66-9). Wśród zamieszek po zgonie ostatniego z Jagiellonów miasto podupaść musiało, skoro Stefan Batory, potwierdzając w r. 1581 dawny przywilej na wójtowstwo, zastrzegł, że „pożytki z tegoż mają być obracane na poprawę miasta" (Vol. leg., II, § 1014). R. 1587, po koronacyi Zygmunta III, kandydat do korony polskiej arcyks. Maksymilian „chcąc zimować w Krzepicah okopał się był, mówi współczesny kronikarz, ale go powietrze ztamtąd wygnało, przeto postąpił do W., który niedawno przedtem ludzie jego przez poddanie wzięli" (Stadnicki, ob. Baliński, I, 239). „Acz się z przodku poczęli bronić nie źle, bo i ludzi służebnych potrosze zostawił starosta tameczny Aleksander Koniecpolski (który natenczas przy hetmanie był z rotą swoją), jednakże podstarości jego od niektórej przyległej szlachty był namówiony. A mieszczanom też szło o to, aby im przedmieścia nie spalono i poddali się. Tamże już się byli jęli okopywać, lecz gdy posłyszeli, że hetman ciągnie, nie czekali go w Wieluniu, postąpili ku Byczynie" (Bielski, str. 1602). Tradycya miejscowa i współczesne pisma utrzymują, że arcyks. Maksymilian przez tydzień cały odpoczywał w zamku idąc na Szląsk dla złamania potęgi przeciwnej partyi. Tu na jednej z szyb, jako tryumfator, dyamentem wyrył: „Veni, veniam et non tardabo-Maximilianus electus rex Poloniae". O 3 mile od Wielunia wojska jego przez hetmana Zamoyskiego pobite, a on sam do niewoli wzięty, przywiezionym został do zamku wieluńskiego. Posłuchajmy co o ówczesnych wypadkach w W. mówi Bielski. „R. 1588 po bitwie pod Byczyną pojmanej zacnej młodzieży dosyć odprowadzono do Wielunia z Kurczem, hetmanem niemieckim pieszym, a potem na słowo puszczono. Naszych rannych a postrzelonych, zwłaszcza w ręce i nogi, było najwięcej, które wszystkie do W. wzięto opatrzać. Także potem hetman wyciągnąć wojsku z Szląska kazał, zwłaszcza, że widział szkody wielkie, ano wszędzie ognie gorzały, plon i stada pędzono a owiec najwięcej, których tak wiele było, że w W. owce natenczas po groszu jednym przedawano stare a młode po pół groszka" (str. 1609-10). Po przejściu tej burzy wojennej nad W. stan jego musiał być opłakany, skoro uniwersał poborowy w r. następnym 1589 mieścił rozporządzenie tej treści: „M. Wieluń, iż od oblężenia utrapione było, y mury miejskie obalone, na miejscu pewnym, na poprawę tych murów, czopowe teraźniejszą uchwałą postanowione, onym w tym mieście przez urząd miejski wybrać pozwalamy. A którym są majętności popalone y spustoszone, y szkody poczynione, aby szosu poboru przeszłego przez nie zatrzymanego, nagroda się stała" (Vol. leg., II, § 1309). Pomyślność jednak tego miasta ostatecznie podkopaną została po pierwszej inwazyi szwedzkiej r. 1656. Krzysztof Żegocki, starosta babimoski, i Stan. Kulesza, na czele załogi ostrzeszowskiej niespodziewanie zaskoczyli Szwedów siedzących w W. Dwustu ich padło trupem, reszta rozpędzona (Baliński, Pielgrzym. XIX w., str. 198). Nie obyło się bez strat dla miasta; spalone przy szturmie, a nasi mszcząc się na ewangielikach za sprzyjanie Szwedom, wielu w pień wycięli (Cellariusz apud Mitzler, str. 159; Mosbach 1. c., str. XLVIII). W r. 1658, według brzmienia konstytucyi, „gdy zamek wieluński pograniczny funditus przez nieprzyjaciela ogniem zniszczony" sejm wyznaczył rewizorów dla opisu ruin, aby na przyszłym sejmie koszt mógł być naznaczony na jego restauracyę (Vol. leg., IV, § 564). Nie spieszyli się jednak lustratorzy, pomimo poruszonej sprawy na następnym sejmie (1. c., IV, § 632); własnym kosztem dokonał gruntownego odbudowania zamku ówczesny jego starosta Hieronim Olszowski, podstoli kor., co zaznaczając uchwała sejmowa z 1673 r., jako wynagrodzenie tak wielkich kosztów, przeznaczoną, mu sumę 10000 złp. zabezpieczyła na rzeczonem starostwie (Vol. leg., V, 119). Stan miasta nie polepszył się jednak, widziemy to z opisu jaki pozostawił w pamiętnikach współczesny Poczobut-Odlanicki. „To miasto w polach równych i pięknych położone, samo murowane i murem otoczone, lubo bardzo zrujnowane przez Szwedów, jednak ma w sobie kościołów murowanych i klasztorów pięć" (str. 167). Ostateczny kres rozwojowi miasta położyło dwukrotne morowe powietrze (1707-11), kiedy do 2000 ludzi wymarło, oraz pożar w r. 1791. Ze zgliszczów, w jaki obrócił miasto pożar w 1858 r., powstało nanowo do życia. Bogata w wydarzenia przeszłość zostawiła tu sporo zabytków. Na fundamentach dawnego zamku, obecnie stoi okazały dom (dziś własność prywatna). Z murów okalających miasto gdzie niegdzie pozostały ślady i przechowała się brama „Krakowska" z wysoką wieżą, do dziś dochowaną. Czworograniasta u dołu, a od góry ośmioboczna, płaskawą kopułą zakończona, zbudowaną była z cegły czerwonej na wapno, bez tynku. Przy nowem urządzaniu miasta oddzielono ją od muru, otynkowano i przybudowano do niej ratusz, i tak obecnie się przedstawia. Szkoda tylko, że zamurowano samo wejście bramowe, dając w jego miejscu drzwi małe i do całośei nieodpowiednie (Tyg. Illustr., III, 61 r. z rysun.). Zegar na wieży fundował w r. 1893 p. Józef Zyguś, burmistrz i obywatel wieluński. W archiwum magistratu znajdują się wszystkie przywileje miejskie (od 1367 do 1745), wpisane w jedne księgę. Oryginały przywilejów w czasie sejmu czteroletniego komisyi miast przedstawione, już więcej do archiwum nie wróciły. Starożytna pieczęć miejska, z XV lub XVI w., na srebrze wyrżnięta, dotąd w magistracie jest przechowaną. Kościół farny, dawna kolegiata, budowla z kamienia wapiennego murowana, z wyniosłą wieżą w kształcie baszty i o trzech sklepionych nawach, po kilkakroć odnawiana, zatraciła pierwotne cechy. W braku świadectw trudno oznaczyć czas budowy; zewnętrzne mury pozwalają odnieść założenie do końca XIII w., sklepienia wszakże o jeden wiek są późniejsze. W początku XV w. (1413-20) przeniesioną tu została kolegiata z kościoła we wsi Ruda, przez Mikołaja Trąbę, arcyb. gnieźn., i odtąd przyjęła tytuł Nawiedzenia N. M. Panny. Arcybiskup ten fundował pierwszą kanonią z prebendą, uposażywszy ją w r. 1413 dziesięcinami stołu arcyb. z dóbr wieluńskich. W jego ślady wstępując arcyb. Wojciech Jastrzębiec nadał dziesięcinami stołu arcyb. nową kanonię, na którą dnia 23 kwiet. 1433 r. powołał Marcina, plebana z Rudy (Korytkowski, Arcyb. gn., II, 16, 125). Do liczby dobrodziejów, którzy zbogacali uposażenie kolegiaty, należał i Jan Długosz, historyk (piszący się z pobliskiego Niedzielska), składając w 1455 r. fundusz na wystawienie ołtarza (Akta kapit. krak. fasc., 23). Archiwum kolegiaty wraz z kosztownościami i aparatami kościelnemi spłonęło w pożarze jaki nawiedził miasto w 1644 r., ocalały jedynie 2 przywileje: Zygmunta III z r. 1598, nadający na wieczne czasy wikaryuszom kolegiaty młyn stojący tuż przy murach miejskich (istnieje on dotąd na strudze obok ratusza); drugi, z podpisem Michała Korybuta z r. 1673, uposaża dziesięciną snopową tychże wikaryuszów we wsi Bogumiłów. Akta metryczne sięgają 1600 r. Z wizyt arcybiskupich dowiadujemy się, że przy kolegiacie fundowane były: 3 prelatury (prepozytura, dziekania i kustodya), 4 kanoników, kolegium wikaryuszów (8 kapłanów) i mansyonarzy (6-ciu), uposażonych przez Jana Zarembę, kaszt. kaliskiego. W r. 1766 wszystkich kapłanów przy kolegiacie było pięciu. Według Łaskiego (Lib. Ben.) kolegiata należała do bogatszych kościołów; w jej skarbcu naliczono w r. 1521 do 20 drogocennych kielichów. Mikołaj Dzierzgowski, arcyb., w r. 1555 ustąpił kapitule metropolitalnej na własność wieczystą rozległe dobra stołowe klucza wieluńskiego; składały się one z 7 folwarków i 16 wsi, przynosząc czynszu 582 złp. i zboża kilkaset ćwierci. Nadto ustąpił dwór murowany czyli rezydencyę swoją w Wieluniu, z ogrodami do niej należącemi, wymówiwszy sobie tylko prawo patronatu w kolegiacie wieluńskiej (Korytk., 1. c, III, 185-190). Odbudowaną po pożarze kolegiatę konsekrował d. 18 kwiet. 1644 Jan Romiszowski, infułat łaski. Zniesioną ona została w r. 1824 przez arcyb. Raczyńskiego, a kościół zamieniony na parafialny. Pierwszym proboszczem był kś. Szymon Dulski (†1839 r.). Parafię składają: miasto Wieluń oraz wsi: Dąbrowa, Gaszyn i Niedzielisko; parafian liczą obecnie 5842 (męż. 3146, kob. 2696). Kościół posiada 3 kaplice: 1) Chabielskich w przysionku, p. w. M. B. Bolesnej, z 1629 r.; 2) Olszewskich, p. w. św. Krzyża, z r. 1681; 3) Radoszewskich, z obrazem Ukrzyż. Chrystusa, uposażoną w r. 1643 przez Grzegorza Radoszewskiego. Ołtarzów 8, z nich najpiękniejszym jest kamienny św. Trójcy, w stylu rococo, równocześnie z kościołem poświęcony. Z grobowców najstarszy na zewnątrz kościoła z r. 1580, pod względem zaś sztuki przodują dwa kamienne grobowce Boksów-Radoszewskich, w stylu odrodzenia. Ciekawym jest obraz Scamarellego z XV w. „Chrystus w grobie", pochodzący z galeryi drezdeńskiej, dar p. Goleńskiej. Ambona z XVI w. (opis kś. Godorowskiego w Tygodniu Piotrk. z r. 1891). Chrzcielnica z marmuru czarnego z 1630 r. Do 20 sztuk miedzianych ośmiokątnych klepsydr z portretami mieszczan wieluńskich XVII i XVIII w. Starożytne stalle kanonickie i stalle pod chórem dla syndyków kościelnych („Vitrici"). Na gzemsach i filarach 10 rozmaitych herbów dobrodziejów kościoła. Znak legii honorowej Joanny Żubr, kobiety, która służąc w wojsku, przy oblężeniu Smoleńska w r. 1812 otrzymała takowy. W skarbcu: cenne aparaty kościelne oraz dwa kielichy: jeden współczesny erekcyi kościoła, drugi dar Kazimierza W. Dzban miedziany piękny, przechowuje się od 1713 r. Jako osobliwość pokazują „ząb wielkoluda" (mamuta ?) i dyby, w które zakuwano przestępców, w kaplicy św. Anny, a na zewnętrznej ścianie „kunę", gdzie stawiano pod pręgierzem za wykroczenia kościelne. Dzwonów jest trzy, przelane po pożarze. Dawniej istniały bractwa; św. Trójcy i św. Jana Nepom., dziś pozostało tylko bractwo różańcowe, założone w r. 1629 przez Jana Wężyka, arcyb. gnieź. Do tego bractwa przyłączone zostało bractwo „Misericordiae" do wspomagania biednych, a to z rozporządzenia prymasa M. Poniatowskiego. Reszta dawnego dworu arcybiskupiego przerobioną została w r. 1844 na dom plebana. Na dawnym cmentarzu grzebalnym stoi kościółek św. Barbary, murowany w obecnym wieku, na miejscu modrzewiowego, którego erekcya nie znana. W wielkim ołtarzu obecny proboszcz odkrył szczątki starożytnego tryptyku, malowania którego noszą cechy stylu szkoły bizantyńskiej. Do probostwa należą jeszcze dwie filie: w Dąbrowie i Gaszynie (Rubrycella z r. 1878).Kościół augustyanów, najstarszy w W., bo założeniem swoim wyprzedzający farę, łączy się z najstarszym klasztorem augustyanów w Polsce. Założony przez ks. Władysława Plwacza w 1217 r., p. w. Bożego Ciała, spalony w r. 1335, w 1350 przez Kazimierza W. odbudowanym został. R. 1457 Janusz, ks. oświecimski, spalił go a zakonników wyciął, tak, że przez lat 40 nie mógł klasztor podnieść się z ruiny. Odbudowany, płonie powtórnie w 1631 r. Król Jan III w r. 1677 zatwierdza wszystkie jego przywileje (Vol. leg., V, 487). Po ostatnim pożarze w r. 1858 podniósł się staraniem ks. Leona Opońskiego. Nad wielkim ołtarzem znajduje się głowa jelenia, mająca monstrancyą pomiędzy rogami. Uposażenie jego stanowiła wieś Kopydłówek. Klasztor augustyanów, ostatni w Królestwie, zamknięty został w kw. 1893 r. za przeora Gierwazego Bieleckiego. Pomimo starości, budynek klasztorny dobrze się trzyma. Przy kościele było ośm kaplic, po 4 z każdego boku. Z nich kaplica św. Walentego, fundowana przez Marcina i Bieniasza Walichnowskich, gdy od starości chyliła się do upadku, odnowiona została w r. 1628 przez Mikołaja Szoffa ze Skomlina, którego grobowiec w niej się znajduje. Dwa bractwa były przy kościele: 1) św. Anny, zaprowadzone w. 1617 przez przeora kś. Stan. Starczewskiego; 2) Pocieszenia N. M. Panny, w kaplicy t. n. założone w r. 1685 przez małżonków Piotrowskich (Rubrycella, 1881 r.; Pam. rel. moral, II, 97; Tyg. Illustr., II, 60). Kościół i klasztor paulinów (obecnie pp. bernardynek) wybudowany został na przedmieściu z cegły w 1393 r. przez Władysława Jagiełłę, p. w. św. Mikołaja, i oddany zakonnikom św. Pawła. Zrujnowany przez czas, w r. 1818 oddany został pp. bernardynkom. Obecnie kościół ten ma 17 ołtarzy i 8 odpustów (Rubrycel. 1881 r.; Tyg. Illustr., II, 60). Kościół i klasztor bernardynek (obecnie ewan.-augsb.) założyła 5 paź. 1612 r. Anna ze Sroczyckich, wdowa po Aleksandrze Koniecpolskim, wdzie sieradzkim, uposażywszy go dwoma częściami wsi Kowale, wsią Ganą i folw. Zawisna i Długie. W r. 1613 przysłano tu 5 zakonnic z Warszawy; pierwszą przełożoną była Klara Czyszkowska; liczba ich z czasem wzrosła do 40. Gdy budowa ukończoną została 1615 r., nastąpiło ich wprowadzenie, a w r. 1616 d. 14 paź. konsekracya, p. w. św. Franciszka, dokonana. przez Ottona Schenkinga, biskupa wendeńskiego. Tegoż roku Zygmunt III fundacyą tą zatwierdził. Gdy wojna szwedzka w 1656 zrujnowała kościół, a dobra zniszczyła, Jan Kazimierz w 1667 uwolnił je od stacyi żołnierskich (Vol. leg., IV, 963). Zaraza w latach 1707 i 1711, głód w 1736, pożar w 1791, oto klęski, które wraz z miastem nawiedzają klasztor. W r. 1819 przeprowadzono zakonnice do klasztoru po-paulińskiego, a kościół ich oddano luteranom. W zabudowaniach klasztornych do r. 1867 były koszary, poczem sprzedane, dziś stanowią prywatne mieszkania (Rubrycella r. 1881). Kościół reformatów, zbudowany z kamienia p. w. Zwiastowania N. M. Panny i św. Franciszka w r. 1629 przez Marcina Wierusz Kowalskiego, a zakonnicy sprowadzeni z Warszawy. Pierwotna budowla dla niedogodności miejsca zaniechaną została, dopiero po wybraniu odpowiedniego placu, za współudziałem Kowalskiego, oraz sław. Pawła Niroda i kś. Franciszka Fraxtina, kościół i klasztor ostatecznie ukończone zostały w 1634 r. Wewnątrz ozdobił kościół malowaniami „al fresco", przedstaw. Zwiastowanie N. M. Panny, gwardyan Gabryel Rujniewicz. W nowicyacie tutejszym odbywały się niegdyś studya filozoficzne i teologiczne. Skasowany w 1864 r. (Rubrycella z 1873 r.). Kościół pijarski, założony w r. 1684 staraniem rodzin Bolkowskich i Niemojewskich, plac zaś dał Andrzej Wierusz Walknowski. Gdy jednak w r. 1691 Wojciech z Urbanic Urbański, kaszt. wieluński, z małżonką Katarzyną z Niezabitowskich, na dobrach swoich zapisali sumę 20000 złp., im zaszczyt fundacyi przyznano. Zgorzał dnia 3 września 1795 r., odbudowany staraniem kś. Bogusława Barskiego, pijara, w 1801 ozdobiony freskami przez Roberta Stankiewicza. Po pożarze 1868 r. odnowę swoją zawdzięcza kś. Gerwazemu, augustyanowi (Rubrycella z r. 1873). Pierwotne kolegium drewniane wybudował rektor kś. Hipolit Poradowski, lecz ono jeszcze przy nim, podczas drugiej wojny szwedzkiej, spłonęło. Nowy gmach z cegły, umyślnie zasunięty w dziedziniec, powstał w r. 1740 z ofiar publicznych. Mieściły się tu szkoły wydziałowe, w których pod kierunkiem pijarów pobierało naukę setki młodzieży. Między innemi tu się uczył J. Lompa, głośny szerzyciel oświaty i budziciel życia na Szląsku. Później mieściła się tu szkoła obwodowa a następnie powiatowa 5-klas. Obecnie mieści się tu szkółka elementarna. Szkoła obwodowa wydawała w latach 1834-1840 corocznie „Akta uroczyste kończącego się roku szkolnego". Szpital, p. w. św. Ducha, oddawna istniał w W. Według słów konstytucyi z r. 1609 „gdy bez brakowania person każdego przyjmuje, dla dostateczniejszego wychowania ubogich młynek extra moenia infossata civitatis Vielunensis będący, y z jego gruntem, wiecznemi czasy darujemy" (Vol. leg., II, § 1674). Na miejscu dawnego wystawiony nowy z cegły w r. 1840, staraniem ówczesnego naczelnika powiatu Fryderyka Aug. Goleńskiego, oraz kś. Szymona Dulskiego, dziekana i proboszcza wieluńskiego. Dźwignięty według planu budowniczego Feliksa Kozubowskiego, p. w. Wszyst. Świętych, posiada 12 pokoików dla chorych i kaplicę. Do uposażenia jego wpłynęły fundusze starego szpitala oraz przytułku dla starców, z warunkiem, aby utrzymywał za to 8 chorych mieszczan wieluńskich i tyluż niedołężnych starców (umowa z magistr. 25 lut. 1848 r.). Dochód roczny, w r. 1853 dochodził do 3520 rs., remanent 1800 rs. Urządzenie szpitala tego, tak wewnętrzne jako też i zewnętrzne, stawia go na czele innnych tego rodzaju zakładów gubernii (Rubrycella r. 1880). Rodem z W. był Hieronim, tłumacz, którego „Ecclesiastes", wydane r. 1522, należy do najdawniejszych druków polskich, oraz Michał z Wielunia, mąż uczony, zmarły na wyspie Rodos r. 1487 (Wiszniewski, Liter., III, 331). W r. 1879 Ottokar Wolle, geometra, wydał w Warszawie (Kaliszu ?) dwa plany Wielunia: pierwszy z r. 1799, wykonany przez Grappowa, drugi z 1823 r. Bergmana. Por. Tyg. Illustr. z r. 1861, t. III, str. 11 (Ratusz w W.) i „Kłosy" t. XI, nr. 262. Powiat wieluński gub. kaliskiej utworzony został w r. 1867 z połowy dawnego powiatu t. n. (druga połowa utworzyła powiat częstochowski) i części (dwu gmin) dawnego pow. piotrkowskiego. W skład nowego powiatu weszło 512 wsi z dawnego powiatu wieluńskiego i 45 z dawnego piotrkowskiego. Z pozostałej połowy dawnego pow. wieluńskiego weszło 27 gmin z 306 wsiami w skład pow. częstochowskiego a z gminy z 27 wsiami do pow. noworadomskiego. Graniczy on od płd. z pow. częstochowskim, od wschodu z noworadomskim i łaskim, od płn. z częścią kaliskiego i sieradzkim, od zachodu zaś Prosna odgranicza obszar powiatu od pow. olesińskiego i kluczborskiego (na Szląsku) a dalej dotyka pow. ostrzeszowskiego. Obszar powiatu wynosi 38·17 mil kwadr. Południową część powiatu stanowi część wyżyny małopolskiej (krakowska jura). Wzniesienia dochodzą tu do 890 st. npm. (Jaworzno). Dolina Prosny pod Praszką wznieś. 604 st., w pobliżu zaś we wsi Strojce jest 737. Dzietrzniki, między Praszką a Działoszynem, 714 st. Poziom obniża się w kierunku od płd. ku północy. Warstwy jury nikną pod pokładami napływowemi. Wieluń leży śród kotliny bagnistej, pokrytej poprzednio lasami a stanowiącej zapewne kiedyś wielkie jezioro, rozległe do 20 wiorst w kierunku od zach. ku wschodowi a 3 do 5 w. od płd. ku płn. Wody tego obszaru uprowadza do Prosny strumień płynący od Parcic a do Warty rzeczka Oleśnica. Część wschodnia, przylegająca do praw. brzegu Warty, przeważnie piaszczysta i pagórkowata, w okolicach wsi Bobrowniki wystające skały, zapowiadają wystąpienie wapienia jurajskiego w zach. części powiatu. Działoszyn i Ossyaków są głównemi punktami tych okolic, pokrytych niegdyś lasami. Druga połowa, zachodnia, naokoło Wielunia, oraz szerokim pasem ciągnąca się ku granicy pruskiej, posiada ziemie rodzajne, w znacznej części pszenne i pod uprawę buraków zdatne. Samo miasto W. oraz przyległe wsi, leżą na rozległych i głębokich pokładach białej Jury, obfitującej w ammonity. Produkcya wapienia w W. i Działoszynie wynosi zaledwie sumę rs. 2000 rocznie. Nadto przypuszczalny tu jest także węgiel kamienny, częściowe nawet poszukiwania w tym względzie (w r. 1889) w majątku Dąbrowa pod Wieluniem robione, wykazały istnienie żył węglowych. Torfu dobywają do 5000 sążni rocznie. Okolice znowu pograniczne, około Rudnik, Juljampola, Strońska i Praszki spoczywają na pokładach rudy żelaznej, dość w metal zasobnej; eksploatacya takowej odbywa się nawet częściowo na sprzedaż zagraniczną lecz dla braku środków nie może być dotąd należycie wyzyskaną. Na obszarze gm. Praszka wydobyto r. 1892 pudów 65490 rudy, którą wywieziono do Prus. Obszar powiatu, we wschodniej części, z płd. na płn. przecina rz. Warta na przestrzeni około 74 w. Po niej na wiosnę i w jesieni spławia się do Prus drzewo budulcowe, pokłady dla dróg żelaznych i klepki dębowe. Prosną, stanowiąca granicę zachodnią, jest długa około 85 w., lecz niespławna. Obszar leśny w powiecie jest dość znaczny. W r. 1880 było 26015 mr. lasów prywatnych nieurządzonych, 38739 mr. prywat. urządzonych, 3891 mr. zasianych po wycięciu, 12402 mr. wyciętych świeżo a nie zadrzewionych, 4555 mr. oddanych włościanom za serwituty, 946 mr. należących do osad miejskich. Największe lasy mają dobra: Kuźnica Grabowska, Radoszyce, Węglewice. Gospodarstwo rybne, zaprowadzone w majątku Kuźnica Grabowska na dość znacznej przestrzeni wód stojących, z chwilą przejścia dóbr tych od hr. Raczyńskich w ręce obce uległo zniszczeniu. Majątek Ożarów i Radlice hodują przeważnie karpie, dobra Czarnożyły, Masłowice, Rychłocice mają również urządzone gospodarstwo stawowe, lecz to wszystko nie zaspakaja nawet miejscowych potrzeb. Przemysł rolny polega przeważnie na uprawie roślin zbożowych oraz okopowych, ztąd, choć brak cukrowni dotkliwie daje się uczuć, liczbą jednak gorzelni powiat przewyższa inne okolice kraju. Przeciętny plon pszenicy jest od 6 do 9 ziarn, żyta zaś od 4 do 7 ziarn z morga. Pomimo ciężkich warunków dla rolnictwa, produkcya majątków ziemskich, w porównaniu do lat dawniejszych, znacznemu uległa powiększeniu. Gospodarstwa mniejsze, włościańskie, oprócz żyta, owsa i kartofli, uprawiają wiele lnu. Pod względem gleby, to na 353723 mr. obszaru całego powiatu, posiada 192002 glebę piaszczystą, 33053 kamienistą, 128668 mr. gliniastą i inne odmiany. Ziemi ornej jest 194650 mr., pastw. 22120 mr., lasu 69352 mr., zarośli 37159 mr., łąk 25009 mr., ogr. 3281 mr., wód i nieuż. 2152 mr. Folwarków jest 282 a wsi 384. Większa własność ma 186055 mr., włościanie 165070 mr. W roku 1892/3 wysiano: oziminy 33900 czet., jarzyny 45368 czet., kartofli 154810 czet.; zebrano: oziminy 203400 czet., jarzyny 241566 czet., kartofli 1083670 czet. Bydła rogat. było 28923 sztuk, owiec zwycz. 31350, owiec rasowych 29500 sztuk. Hodowla bydła kwitnie w majątkach: Kowale, Starzenice, Czarnożyły, Masłowice, Niedzielsko, Dąbrowa, Mokrsko, Kraszkowice. Hodowla koni w dobrach: Masłowice, Ruda, Starzenice, Walichnowy, Radoszewice, Skrzynno i Wielgie. Hodowla owiec Negretti w dobrach: Świątkowice, Radoszewice, Mokrsko, Praszka, Czarnożyły, Siemkowice i Dylów, Ogrodnictwo w Wieluniu i dużych majątkach. Pszczelnictwo rozwija się wśród włościan, mieszczan i drobnych posiadaczy. Chmielarstwo w Ożarowie (produkcya w roku 1893 na 15000 rs.) i u kolonistów. Fabryk parowych, konnych, wodnych, było w powiecie 44: gorzelnie 4 parowe i 8 konnych, browary 3, młyn parowy 1 (Praszka), tartaki 2, huta szklanna 1, młynów wodnych 17, garbarnie 3, mydlarnie 3, fabryka guzików 1, fabryka zapałek 1, fabryka spinek do trzewików 1. Produkcya roczna (1892 r.) około 1 miliona rs. Ilość robotników 175. Przemysł rękodzielniczy miejski przedstawiają: piekarze (52) z prod. na 53200 rs., rzeźnicy(60) z prod. na 23300 rs., szewcy (492) z prod. na 75700 rs., krawcy (94) z prod. na 16900 rs., cieśle (280) z prod. na 12000 rs., stolarze (70) z prod. na 23400 rs., kotlarze i blacharze (9) z prod. na 1970 rs., ślusarze (10) z prod. na 3570 rs., kowale (74) z prod. na 25520 rs., farbiarze (8) z prod. na 1700 rs. Przemysł wiejski: warsztaty tkackie (125) z prod. na 1980 rs., kuśnierze (80) z prod. 13500 rs., bednarze i tokarze (190) z prod. na 8970 rs., garncarze (9) z prod. na 1200. Jarmarków ważniejszych niema. Przedmiotem wywozu jest: zboże, kartofle, okowita, wełna, konie, drzewo, słoma, siano; dowozu zaś: węgiel kam., żelazo, stal, farby etc. Główny przedmiot handlu: zboże. W obrębie powiatu obecnie znajduje się: Kościołów katol. 51, klasztorów katol. 1 (bernardynek), parafii 35, kaplic katol. 5, cerkwi 1, kościołów protest. 2, synagog 7, 1 szpital W. W. Św. (na 50 chorych) w Wieluniu, 1 ochrona dla dzieci w Wieluniu; 3 domy dla starców (w Praszce, Wieruszowie i Czarnożyłach); 3 straże ogniowe ochotnicze, komitet sanitarny 1, aptek 8, lekarzy 9, weterynarz 1, felczerów 15, akuszerek 3; kas pożyczkowych gminnych 21, kasa oszczędności (rządowa) 1. kasa pożyczkowo-wkładowa przemysłowców wieluńskich w Wieluniu. Zarząd powiatu, 25 gmin i magistrat, sąd pokoju, 7 sądów gminnych, 2 sędziów i śledczych, 2 komisarzy sądowych, 1 woźny sądowy, komisarz właściański i jeometra komisyi włościańskiej, 3 rewizorów i 3 kontrolerów akcyzy, kasa powiatowa, sztab straży pogranicznej, komory celne: I klasy 1, II klas. 1, III klas. 3. Zarząd lasów rządowych. Budynków wszelkiego rodzaju 32766 w r. 1892. Pod względem zbytu produktów rolnych powiat jako pograniczny w wyjątkowo korzystnem zostaje położeniu, lecz wielką niedogodnością jest brak dróg żelaznych. Wprawdzie po nad samą granicą, znajdują się pruskie drogi żelazne, strategiczne i handlowe, nie wpływają one jednak na zmianę stosunków ekonomicznych pow. wieluńskiego. Dróg bitych 1-go rzędu znajduje się w powiecie 94 wiorsty, a mianowicie: trakt wieluńsko-częstochowski, w.-sieradzki, w.-wieruszowski, rudnicko-praszki i sieradzko-wieruszowski. Dróg bitych, prywatnych, jest wszystkiego 31 wiorsty. Linia telegraficzna jedna, od Wielunia do granicy powiatu sieradzkiego długości 18 w. Linia telefonowa dla władz pogranicznych od Wielunia do Praszki, i od Praszki przez Bolesławiec, Wieruszów do Podgrabowa na granicy pow. kaliskiego, na przestrzeni 86 w. Stacya telegraficzna w Wieluniu, stacye pocztowe: w Wieluniu, Ossyakowie, Działoszynie, Rudnikach, Praszce, Bolesławcu, Wieruszowie i Lututowie. Komory celne główne w Wieruszowie i Praszce. Leśnictwo rządowe Wieluń. Ludność powiatu z 87539 dusz w r. 1867 wzrosła do 138160 w r. 1890. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności było 126 prawosł., 1724 prot., 11252 żydów. Na miasto Wieluń przypada 5675 mk. Na 1 klm. obszaru wypada 61 mk. Najbliższe stacye dróg żel. pruskich są: Landsberg (Gorzów) około pół mili od Praszki, Wilhelmsbruecke (na pruskiej połowie Wieruszowa) tuż pod Wieruszowem i Kępno około 12 w. od Wieruszowa a niedaleko od Bolesławca. Wschodnia część powiatu mniej zaludniona niż środkowa i zachodnia. O ludności tych stron pisał Grajnert: „Zapiski etnograficzne z okolic Wielunia i Radomska" (Kraków). Pod względem kościelnym powiat stanowi: dekanat wieluński, dyec. kujawsko-kaliskiej, składający się z 25 parafii: Wieluń, Biała, Bolesławiec, Chotów, Cieszęcin, Czarnożyły, Czastary, Działoszyn, Dzietrzkowice, Komorniki, Konopnica, Kraszewice, Krzyworzeka, Lututów, Łyskornia, Mieleszyn, Mierzyce, Mokrsko, Naramice, Ossyaków, Ożarów, Pątnów, Praszka, Raczyn, Ruda, Rudlice, Rudniki, Siemkowice, Skomlin, Sokolniki, Walichnowy, Wieruszów, Wierzchlas, Wójcin, Żytniów, obejmujących w ogóle 119521 dusz. Kościołów jest 51, kaplic 5. Parafia ewangielicka jedna, w Wieluniu i 3 filie. Okręgów bóżnicznych 7: w Wieluniu, Bolesławcu, Lututowie, Wieruszowie, Ossyakowie, Działoszynie i Praszce. Jedna gmina babtystów w Świątkowicach. Pod względem szkolnym to, prócz czterech szkół w W. istniały (r. 1881) w obrębie powiatu szkoły początkowe we wsiach i osadach: Biała, Bolesławiec, Bolków, Cieciołów, Chruścin, Czarnożyły, Czastary, Czajków, Działoszyn, Dzietrzniki, Dzietrzkowice, Galewice, Gana, Kiełczygłów, Kiełczygłowska Huta, Krzyworzeka, Kurów, Komorniki, Kowale, Kraszewice, Lututów, Łagiewniki, Łubnica, Łyskornia, Mieleszyn, Mokrsko, Mierzyce, Osiek, Ochędożyn, Ostrówek, Ożarów, Pątnów, Pichlice, Popów, Praszka, Radoszewice, Rudniki, Sieniec, Skomlin, Sokolniki, Skrzynno; Siemkowice, Swiątkowice, Strobin, Strojec, Turów, Węglowice, Wieruszów, Wierzby, Wójcin, Żytniów, Żdżary. Obecnie w ogóle szkół 61. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się: na 1 miasto i gmin 25 a mianowicie; os. Bolesławiec, Czastary, os. Działoszyn, Dzietrzkowice, Galewice, Kamionka, Kiełczygłów, Konopnica, Kurów, Kuźnica grabowska, os. Lututów, Mierzyce, Mokrsko, Naramice, os. Praszka, Radoszkowice, Rudniki, Siemkowice, Skrzynno, Sokolniki, Skomlin, Skrzynki, Starzenice, os. Wieruszów, Wydrzyn. Pod względem sądowym obejmuje jeden sąd pokoju w Wieluniu i 7 okręgów sądów gminnych: Wieluń (na Bugaju pod W.), Ossyaków, Działoszyn, Praszka, Bolesławiec, Wieruszów i Lututów. Szpital jeden w W. Domów schronień dla starców 2: w Praszce i Wieruszowie. Ochrona dla dzieci w Wieluniu. Leśnictwo rządowe wieluńskie dzieli się na trzy straże: Bolesławiec, Dzietrzniki, Pichlice. Starostwo wieluńskie grodowe leżało w pow. wieluńskim, wojew. sieradzkiem. W r. 1382 starostą jest Władysław ks. opolski, 1395 Jan podkomorzy poznański występuje jako starosta. R. 1417 zajmuje to stanowisko Marcin z Kalinowy, kasztel. sieradzki. R. 1501 starostą jest Stanisław z Kurozwęk. Według najstarszej lustracyi z r. 1564 w skład ststwa wchodziły: m. Wieluń i wsi: Biała, Bieniecz, Bobrowniki, Czastary, Dzietrzniki, Kiełczygłów, Krzywarzeka, Mokrsko, Ochędzin, Osiek, Pątnów, Pichlice, Sokolniki, Wierzbie i Wróblów. W r. 1771 nadane Stan. Męcińskiemu z opłatą kwarty 1232 złp., a hyberny zł. 2487 gr. 18. Sejm z r. 1773-1775 nadał je wraz z wójtowstwem wieluńskim Zbierzchowskiemu na prawie emfiteutycznem. Ziemia wieluńska w XVI w. stanowiła część Wielkopolski, obejmowała 50·41 mil kwadr., dzieliła się na 67 parafii, liczyła 13 miast 182 wsi. Część jej obszaru weszła w skład dzisiejszego W. ks. poznańskiego. Sądy ziemskie istnieją tu od połowy XIV w. R. 1362 Izajasz sędzia ziemi wieluń. wydaje wyrok w Wieluniu. Po nim spotykamy na tej godności r. 1395 Bernarda Wierusza. (Danych statystycznych do opisu miasta i powiatu dostarczył B. Nowiński). M. R. Witan.

Spis 1925:

Wieluń, m-to, pow. wieluń.Budynki z przeznaczeniem mieszkalne 577 (inne zamieszkałe 18). Ludność ogółem: 11032. Mężczyzn 5281, kobiet 5751. Ludność wyznania rzymsko-katolickiego 5949, ewangelickiego 197, mojżeszowego 4818, prawosławnego 56, greko-katolickiego 10, bezwyznaniowego 2. Podało narodowość: polską 69, niemiecką 6, żydowską 3934, rosyjską 9, rusińską 4, amerykańską 2, litewską 1, serbską 1.

Wikipedia:

Wieluń-miasto w woj. łódzkim, na krańcu Wyżyny Wieluńskiej, siedziba powiatu wieluńskiego oraz gminy Wieluń. Według danych z 31 marca 2009 miasto liczyło 25 107 mieszkańców.Wieluń jest miastem o prawie 800-letniej historii. Pierwsze wzmianki o osadzie pochodzą z 2 połowy XIII w. Gród był od 1281 ośrodkiem kasztelanii.Przypuszcza się, że prawa miejskie Wieluń uzyskał ok. 1282 roku. W XIV wieku Kazimierz III Wielki wybudował w Wieluniu zamek, który potem był wielokrotnie przebudowywany w związku z pożarami. Dziś na fundamentach zamku stoi pałacyk klasycystyczny. Miasto było stolicą historycznej ziemi wieluńskiej. W roku 1564 starostwo wieluńskie składało się z miast: Wielunia i Kamionu oraz wsi: Bobrowniki, Wierzbie, Pątnów, Krzyworzeka, Mokrsko z folwarkiem, Wróblew, Pichlice, Sokolniki z folwarkiem, Czastary, Osiek, Kiełczygłów w Sieradzkiem i innych. Żydzi osiedlali się w Wieluniu już od połowy XVI wieku, mimo że miasto posiadało tzw. przywilej de non tolerandis Judaeis, wydany w 1566 r. przez króla Zygmunta Augusta i odnowiony w 1581 r. przez króla Stefana Batorego, zabraniający Żydom osiedlania się w tym mieście. Z tego powodu w okresie staropolskim Żydów w tym mieście oficjalnie nie było. W 1799 r. zbudowano pierwszą synagogę, a w 1850 powstał kirkut. W 1897 w mieście było 2732 Żydów (38% ludności). Bombardowanie Wielunia - odbyło się 1 września w godzinach porannych, a przeprowadziły je bombowce nurkujące Luftwaffe; jest ono często przywoływane jako przykład bestialstwa i nieuzasadnionego terroru niemieckiego lotnictwa. Na początku okupacji miasto włączono do III Rzeszy. Okupanci używali nazw Welun w latach 1940–41 i 1942–45 oraz Welungen 1941–42. Cała ludność żydowska została zebrana w getcie, w sierpniu 1942 przetrzymywana w kościele Bożego Ciała, a potem w większości wymordowana - głównie w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem. 18 stycznia 1945 roku miasto wyzwoliła Zbrojne podziemie polskie, walczące z okupantem niemieckim, a potem stacjonującymi jednostkami radzieckimi i UB, przetrwało na ziemi wieluńskiej aż do 1953 roku. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. sieradzkiego. Zabytkami miasta są: Mury obronne, Relikty baszty Prochowni i baszty Skarbczyk, baszta Męczarnia oraz baszta Swawola, Brama Krakowska i ratusz , Brama Kaliska, Dawny zamek, Kolegiata Bożego Ciała, Kościół św. Mikołaja i klasztor Bernardynek, Kościół św. Barbary, Kościół i klasztor Reformatów. Tablica pamiątkowa, poświęcona bombardowaniu szpitala Wszystkich Świętych w Wieluniu. Tablica od września 1959 roku do sierpnia roku 2009 znajdowała się na ścianie II LO. Obecnie znajduje się w izbie pamięci zlokalizowanej w II LO, a w miejscu gdzie się znajdowała pierwotnie zlokalizowano nową tablicę. Budynek dawnego Kolegium Pijarskiego, Kościół św. Józefa, Kościół Ewangelicki, budynek Muzeum Ziemi Wieluńskiej, Cmentarze -rzymskokatolicki i ewangelicki, Plebania parafii św. Józefa, Wieluński Dom Kultury -dawna cerkiew, Zabytkami zniszczonymi podczas II wojny światowej i nieodbudowanymi są: Kościół św. Michała Archanioła - tzw. Fara, dawna Kolegiata , Synagoga wieluńska, Fragment wieluńskich murów obronnych – baszta, prochownia (widok z wieży ratuszowej), Bazylika Kolegiacka Bożego Ciała, Budynkami objętymi opieką konserwatorską, ale nieujętymi w rejestrze zabytków są: były młyn "Amerykanka", hala i budynek administracyjny cukrowni "Wieluń". Dzielnice i osiedla Wielunia: Śródmieście - Najstarsza część miasta zniszczona 1 września 1939 roku w 90%. Na terenie śródmieścia znajduje się tzw. "Osiedle Okólna". Część ulic ścisłego centrum objęta jest strefą płatnego parkowania, w której opłaty uiszcza się w automatach wydających bilety parkingowe (parkomaty typu "Pay and display") Osiedle Armii Krajowej (dawniej Osiedle XXV-lecia PRL) - Wznoszone od 1966 roku. Osiedle usytuowane jest pomiędzy ulicami Sieradzką, Traugutta, Grunwaldzką a Puławskiego. Osiedle Bugaj - Na terenie dawnej wsi Bugaj włączonej w granice Wielunia w 1934 r., między ulicami: Sieradzką, Sucharskiego, Młodzieżową, Traugutta. Osiedle Kopernika - Nieduże osiedle wzniesione w latach 1972-75 między ulicami: Częstochowską, Szkolną, 3 Maja, M. Skłodowskiej-Curie, A. Struga. Do osiedla od strony południowej przylega tzw. osiedle "Poniemieckie" wzniesione przez okupanta w latach 40. Osiedle Stare Sady - Wznoszone od 1984 roku. Położone między ulicami: 18 Stycznia, Częstochowską i Nadodrzańską. 54 bloki mieszkalne, od 1993 także segmentowe budownictwo jednorodzinne. W końcu 1997 zamieszkane przez 5109 osób. Osiedle Stefana Kardynała Wyszyńskiego (dawniej Osiedle Ludwika Waryńskiego) - Wznoszone w technologii wielkopłytowej od końca lat 70. XX w. Położone między ulicami: POW, Kościuszki i Popiełuszki. 41 bloków mieszkalnych, od 1991 także segmentowe budownictwo jednorodzinne. Na osiedlu znajdują się szkoła podstawowa, gimnazjum, przedszkole oraz trzy supermarkety. Osiedle Wojska Polskiego - Jedno ze starszych wieluńskich osiedli, w większości komunalne, położone między ulicami: Biedala, Sucharskiego, Młodzieżową, Wojska Polskiego. Osiedle domków jednorodzinnych "Za szpitalem" - Położone w obrębie ulic: Wiśniowa, J.Żubr, Graniczna, 3 Maja. Usytuowane na terenach częściowo włączonej do Wielunia wsi Gaszyn. Osiedle to, powstało w oparciu o budownictwo jednorodzinne. Berlinek: Teren między osiedlem Stare Sady a linią kolejową Wieluń – Herby Nowe. Osiedle wzniesione w latach hitlerowskiej okupacji, pierwotnie o architekturze charakterystycznej dla niemieckich wiosek, obecnie ten charakter zatraca. Spowodowane to jest intensywnym rozwojem budownictwa jednorodzinnego. Osiedle Stodolniana - Osiedle bloków komunalnych znajdujące się przy ul. Stodolnianej, pomiędzy ul. Popiełuszki a linią kolejową nr 181 w rejonie stacji kolejowej Wieluń Miasto. Osiedle Moniuszki - Nieduże osiedle znajdujące się prawie w samym centrum miasta sąsiadujące z dwoma supermarketami oraz dworcem autobusowym. Podszubienice - Teren obejmujący ulice: Powstańców 1863 r., Sybiraków, Stadionu WOSiR, parku im. Mieczysława Kałuży i lasku miejskiego. Nazwa ta pojawiła się w 1844 r. W latach 1863-1864 Rosjanie dokonywali egzekucji na uczestnikach powstania styczniowego. Kijak - Teren obejmujący ulice: Kijak, Joanny Żubr, Graniczną, i przyległe. Na Kijaku znajduje się nieczynny od 1939 roku cmentarz żydowski. Błonie - Teren obejmujący ulice: Kochelskiego, Błońską, Wodną, Poprzeczną, Sejmu Czteroletniego i Wodną (tereny pomiędzy linią kolejową a ulicą Głowackiego.)

Elżbieta Halina Nejman Majątki (Szlachta Sieradzka XIX wieku Herbarz)

WIELUŃ par. Wieluń, p. wieluński, starostwo w posesji Męcinskiego. Miasto opasane murami z bramami; Krakowską, Poznańską i Wrocławską, zamek mocno nadrujnowany, na rynku ratusz murowany piętrowy. Ulice; Mnisza, Pastusza, Różana, Błotna, Barycz, Grodzka, Żołnierska, Piekarska. Przedmieścia; Krakowskie, Kaliskie. Wsie należące do starostwa: Kamion, Bobrowniki. (Lustracje cz. II s.181)