Inwentarz wsi Zaspy Miłkowskie (1818)

Źródło inwentarza:

Akta notariusza Jana Strachowskiego z roku 1818. (Archiwum Państwowe w Łodzi, oddział w Sieradzu)

Inwentarz przepisała i zezwoliła na opublikowanie Pani Halina Studzińska.(źródło:http://milkowice.pl.tl/Historia-dworu.htm)

J. Strachowski Warta

"Działo się to we wsi Zaspy położonej w powiecie Wartskim województwie Kaliskim dnie dziewiątego lipca roku 1818 na Dworze pod liczbą pierwszą. Niżej podpisany pisarz aktowy powiatu Wartskiego stosownie do protokułu spisanego przez siebie w wsi Zaspach w Dworze pod liczbą pierwszą dnia szóstego miesiąca lipca roku bieżącego i podpisanego też przez JWPana Kożuchowskiego jako sukcesora i egzekutora majątku zmarłego … JWPana Józefa Lipskiego jako i JWPani Benigny z Górskich Lipskiej jako odbierającej w posesyją dożywotnią od tegoż JWPana Antoniego Kożuchowskiego w dniu wybranym przez siebie takowym a przez nas w akcie wymienionym przybyły do wsi wyżej wyrażony Zaspów, Miłkowic i Strachocic oddane już w wolne zarządzanie dożywotnie JWPani Benignie Lipskiej stosownie do protokułu spisanego w dniu szóstym lipca roku bieżącego przystąpił do spisania majętności dóbr majętności tej miłkowizny, a to w ten sposób zaczynając.

Zajazd do dworu we wsi Zaspach , są wrota ordynaryjne na biegunach drewnianych z hakami i zawiasami żelaznymi u góry z tarcic nienajgorsze… "

Opis Dworu i jego otoczenia

Część pierwsza 

Wjeżdżając do dworu na Zaspach mijamy wrota ordynaryjne z tarcic na biegunach, zakończone żelaznymi ozdobnikami. Płot z tarcic rżniętych ciągnie się do stajni po lewej stronie, i do rogu spichrza po prawej stronie. 

Spichrz zbudowany jest z rżniętych bali, ma troje drzwi nabijanych gwoździami, do których prowadzą drewniane schodki. Podłoga w spichrzach ułożona jest z bali, a sufit z tarcic. Drzwi osadzone są na zawiasach i żelaznych hakach przy których są skoble i kłódki. Dach poszyty słomą i ma trzy dymniki. Podmurówkę wykonano z kamienia i cegły. W spichrzu są skrzynie do sypania zboża. Za spichrzem, pierwsze z brzegu są drzwi z furtką do ogrodu. Od spichrza do oficyny wiedzie płot z płatów rżniętych. 

Oficyna wystawiona jest z bali rżniętych, gliną wyrzucanych. Od podwórza są drzwi drewniane gwoździami nabijane na hakach i zawiasach żelaznych z zamkiem i antabą. Podłogi położono z cegły lub desek. Drzwi w pomieszczeniach mają futryny drewniane, z zawiasami i hakach, posiadają skobel i wrzeciądz. Najczęściej zamykane są na kłódki, a od środka na zasuwki lub haczyki. Z sieni wychodzi się do drugiej większej sieni i dalej do kuchni z murowanym piecem kuchennym, do spiżarni, izby kuchennej, w której znajduje się komin z murowanym kapturem, z rożnem z trzema hakami, jest także mały kominek z fajerką do rozgrzewania potraw. Stąd wchodzi się także na górę. Okna w budynku mają drewniane futryny, szyby ułożone w tafelki, zamykają się na haczyki, mają wewnętrzne okiennice. Drzwi z oficyny wychodzą też na ogród. Ściany i sufit w izbach wyłożone są trzciną, obrzucone, pobielone, kominki stoją na ceglanych postumentach, a w izbach mieszkalnych są piece kaflowe. W pomieszczeniach, gdzie przechowuje się produkty, w oknach znajdują się kraty i okiennice z zawiasami, hakami na śruby wszystko zamykające. Dach na oficynie jest łamany z dymarkami czterema i małymi okienkami. Oficyna posiada piętro. Na górze jeden z pokoi ma dekoracyjne okno z piętnastoma kafelkami. Pod budynkiem są cztery sklepy, zadaszone, z oddzielnymi wejściami od podwórka lub ogrodu, Sklepienie w nich to tylko pułap żerdziami ułożony i belki. Nad całym budynkiem są rynny, nad piwnicami także. 

Dwór Podwórze pańskie jest wybrukowane począwszy od kuchni, czyli oficyny, aż do podwórza folwarcznego. Płot otaczający podwórze wykonany jest stolarską robotą z galeryjką u góry. Obok dworu są furtki do ogrodu na zawiasach i hakach, z antabami. Wzdłuż płotu wiodącego do kuchni i dalej do folwarku rosną topole, a przed dworem obok schodów są dwa dzikie kasztany. Na ganek wchodzi się po trzech stopniach. Drzwi na ganku wykonane są stolarską robotą, nabijane gwoździami, osadzone na hakach i zawiasach żelaznych, z antabą i zasuwą przy futrynach. Ganek wykonany jest z tarcic, ma rozsuwane drzwi bez zamka, ale z ryglem zasuwanym z zewnątrz, są tutaj okna dające światło. Stąd wiodą drugie drzwi do głównej sieni, w której jest woskowana podłoga z desek, ściany i sufit są obrzucane. Na suficie znajdują się wyrzynane arkusze, na środku na haku wisi lampa. Znajdują się tutaj dwa piece kaflowe z metalowymi drzwiczkami. Stąd wiodą do pokojów drzwi z antabami mosiężnymi, nad drzwiami wiszą dzwonki do przywoływania służby. Z tyłu sieni jest mały pokoik dla przybywających gości. Na lewo wchodzimy do pokoju, gdzie podłoga ułożona jest w kwadraty. Stoi tutaj biały kaflowy piec na dębowym postumencie. Dwa duże okna otwierane na pół, mają drewniane futryny. Na dole okna znajduje się małe taflowe okienko z antabką do otwierania. Ściany i sufit wyłożone są trzciną, obrzucane i pomalowane na szafirowo. Na środku sufitu jest murowana gwiazda i hak do lampy na pasku. 

Z tego pokoju przechodzimy przez solidne, stolarską robotą wykonane drzwi, do pokoju bilardowego. Tutaj sufit pomalowany jest na biało, na środku wisi hak do lampy, ściany mają kolor zielony z kolorowym pasem biegnącym u góry. W pokoju są trzy duże okna. 

Obok znajduje się mały pokój z różowymi ścianami i nakrapianymi pasami u góry. Podłoga ułożona jest w kwadraty. Stoi tutaj biały, okrągły piec kaflowy z metalowymi drzwiczkami na dębowym postumencie. Jest jednookno z dużymi taflami szyb i z żaluzjami. Po lewej stronie jest garderoba z drzwiami z gałką do pociągania. Tutaj podłoga jest z desek, jedno okno posiada wewnętrzną okiennicę, Z garderoby wchodzi się do pokoju w basztowisku z prostą podłogą z desek. W tym pokoju były drzwi wychodzące do ogrodu, lecz zostały zabite. Jest tu także sklep, czyli piwnica, bez drzwi. 

Obok jest sala, w której ściany są w marmurach wyrzynane. Podłoga ułożona jest z tarcic w kwadraty. Piec z szarych kafli na dębowym postumencie. Dwa okna o dużych szybach mają żaluzje. Sufit biały, na środku ozdobiony okręgiem, z umieszczonym hakiem do lampy. Stąd przechodzi się do sali o czterech oknach z żaluzjami. Na środku sufitu wyrżnięta jest gwiazda z umieszczonym w środku hakiem, Podłoga ułożona jest z drewnianych kwadratów. Tutaj też jest piec z kafli wykonany na postumencie. 

Z tego pokoju wychodzimy do sieni. Po lewej stronie jest pokój kredensowy, w którym jest jedno okno składające się z szesnastu małych szybek osadzonym w drewnianych ramach. Nie ma tutaj pieca, tylko rura wychodząca na zewnątrz. Z tego pokoju można wyjść do ogrodu przez drewniane drzwi, które nie mają zamka tylko zamykają się wewnątrz na drewniana zaporę. Stąd prowadzą schody na górę. 

Z kredensu zawraca się na dwa ganki (według mnie są to dwa tarasy, jeden nad wejściowym gankiem, drugi od strony ogrodu, a przestrzeń pomiędzy jest dużym holem) Stąd wchodzimy do pokoju sypialnego, w którym jestjedno duże okno otwierające się na pół. Ściany są wyrzeźbione i szaro nakrapiane. Idąc dalej z ganku są drzwi dopokoju, w którym też jest jedno okno. Po lewej stronie jest pokój panieński, który ma ściany wyrzynane i różowo malowane, jedno okno z żaluzją, podłogę i okna takie jak w innych pokojach. Pieca i kominka nie ma, gdyż piec z daszkiem będący tutaj zabrał JWP Lipski do Gzikowa. Z tego pokoju wchodzimy do pokoju małego zwanego biblioteczką. Jest tutaj mały piecyk z żelaznymi drzwiczkami i flizami przed nimi. 

Wychodząc z tego pokoju na ganek są drzwi do ogrodu z gałką do przyciągania. Nad drzwiami jest okno z wieloma tafelkami. Do ogrodu schodzi się po schodkach. Na lewo od drzwi ogrodowych jest pański pokój sypialny. Ściany pomalowane są tam na zielono, u góry biegnie szlak w różowe kwiatki. Dwa okna zabezpieczone są okiennicami. W pokoju znajduje się komin. Z tego pokoju wchodzimy do drugiego pokoju sypialnego zdwoma oknami z okiennicami. Ściany pomalowane są na jasno-szafirowy kolor z lamperią nad górną listwą. Okrągły szamotowy piec połączony jest z kominem w pierwszym pokoju. 

Wychodząc z tych pokojów na hol po lewej ręce znajduje się pokoik lekarski z jednym oknem z żaluzją, ceglanym piecem z żelaznymi drzwiczkami, podłogą z desek i ścianami pomalowanymi na biało. W pokoju obok, gdzie drzwi zamykane są na wrzeciądz i skobel, też pomalowanym na biało, lecz wyłożoną ciemnymi balami podłogą, są dwa okna. 

Dwór ma dach, trzy dymniki bez okien. Nad biblioteką jest kominek zabezpieczony żelazną kratą odprowadzający dym. 

Za dworem znajduje się ogród angielski zarosły już olszyną i wierzbiną. Umieszczono tam sadzawkę obmurowaną kamieniami. Do tej sadzawki spada woda z poziomu strugi Laskowca płynącej od Ostrowa i odprowadzana jest kanałem przez upust do gorzelni. Za oficyną jest ogród włoski strojny kwiatami i w liniach zasadzonymi drzewami i krzewami założony przez JWP Lipską.

Dopisek: Okna we dworze są duże, na pół otwierane, dwa okna z wieloma małymi szybami od strony ogrodu, były dwa tarasy zwane gankami, jeden z frontu drugi od ogrodu. Dwór miał basztę znajdującą się po lewej stronie budynku od strony ogrodu mającą charakter dekoracyjny. W tej sytuacji dach chyba powinien być płaski, tym bardziej, że nic się o nim nie pisze. 

Część druga

Gorzelnia razem z młynem postawiona jest nad odnogą rzeki Warty Młynicą. Wchodzi się tam przez zwykłe drzwi z klamką. Pomieszczenie obite jest deskami, znajdują się tam skrzynie, kamienie i inne urządzenia. Jest tutaj izba dla gorzelanego z wymurowanym piecem i kominem, z polepą, z jednym oknem otwierane na pół, z czterema tafelkami.

Obok jest browar i suszarnia. Za browarem jest ocembrowana studnia z kapturem.

Folwark. Znajduje się tutaj siedemnaście izb mieszkalnych wraz z komorami. W izbach są podłogi z desek - w komorach z cegły - drzwiami zamykającymi się na zamki, ze skoblami w komorach, piecami murowanymi. Jest też izba czeladnia o dwóch oknach na pół otwierających się, po czternaście kafelk w każdym, z piecem murowanym z prętami żelaznymi zwanym sabatnikiem. 

Za folwarkiem są cztery wozownie z szerokimi drzwiami zamykanymi na zamki, a od środka na haczyki. Stoi tutaj sieczkarnia. Nad wozowniami jest pułap z tarcic ułożony. Za wozowniami jest chlewik mały na cielęta przygotowany, snopkami poszyty. Za chlewikiem jest obora z drzewa rżniętego, wrotami na biegunach na połowę zamykającymi się. Obok są cztery chlewy dla trzody z drzewa rżniętego postawione, słoma pokryte, do których drzwi czworo na biegunach drewnianych zamykanych na skobel i wrzeciądz zamykane prowadzi. Wszystkie zabudowania ogrodzone są płotami z desek rżniętych. 

Przy wrotach folwarcznych jest murowana kuropatwiarnia. Wewnątrz są skrzynie z siatkami drucianymi. Obok są stajnie zbudowane z drewna, wylepiane i wytynkowane, podłoga ułożona jest z bali, drzwi zrobione z tarcic z zamkami i skoblami z dołu, zaparte na drewnianą zaporę. W środku znajdują się przegrody na konie z drzwiczkami. Są tu żłoby i drabinki na siano. U góry w stajniach jest jedenaście okienek. Dach jest łamany. Obok są jeszcze trzy stajnie, do których od podwórza doprowadzane są konie ze tamtych stajni. Mają po sześć okienek, dymniki na dachach, podłogę z bali. Przed stajniami jest studnia ocembrowana z żurawiem. 

Wychodząc z podwórza pańskiego na drogę jest stodoła z drzewa rżniętego o dwóch klepiskach, z wrotami z zamkami i skoblami do zamykania na kłódki, od środka na haczyki drewniane. Dalej za drogą są stodoły duże stojące naprzeciw siebie o czterech klepiskach z ośmioma wrotami. Szczyty są murowane, a w nich okrągłe okienka z szybami. Nad całymi stodołami i futrynami okap z dachówki, góra poszyta słomą, kalanka zrobiona z dachówki.

Za stodołami jest owczarnia w szczytach murowana, z dużymi drewnianymi drzwiami osadzonymi na zawiasach i hakach, z zasuwami, do wywozu mierzwy i wyganiania owiec. Okienek w owczarni jest szesnaście, we futrynach dwa do kładzenia siana nad owczarnią, które mają drzwi. Dach jest ze słomy, z okapami z dachówki. Za owczarnią jest dom murowany o trzech izbach z komorami, z podwójnymi drzwiami na zawiasach żelaznych z klamką. W sieni podłoga jest z cegły, stąd wchodzi się po drabinie na górę. W każdej izbie jest komin z kaflami murowany, podłogą z cegieł. Izby mają po dwa okna każa z szesnastoma małymi szybkami, z jedną otwierającą się oddzielnie.

Kuźnia. Wchodzi się najpierw do sieni przez podwójne drzwi, nad którymi jest okrągłe okienko z trzema tafelkami. Podłoga jest z cegły . Po prawej stronie jest mieszkalna izdebka z kominem w murze wmurowanym o dwóch oknach, w każdym z nich jest po szesnaście tafelek, z okiennicami. Pułap, tak jak w całym budynku, jest z tarcic. Obok jest komora z drzwiami wychodnymi, z żelaznym ryglem wewnątrz do zamykania. Z izby prowadzą do kuźni małe drzwi. Na kuźni jest duża krata na zawiasach z drągiem zakładanym na hak żelazny wewnątrz. Jest tutaj komin do pracy bez żadnej obudowy żelaznej, z węgielnikiem z cegły do kładzenia węgla. Nie ma posadzki, pułapu, są dwa okna z małymi tafelkami z okiennicami. Na całym dachu budynku jest położona dachówka.

Austeria czyli karczma jest murowana. Przed wejściem znajduje się galeryjka o trzech schodach. Drzwi oparte są na futrynach podwójnie szalowanych z zamkiem i antabą, żelaznymi gwoździami nabijane, nad którymi jest okno o kształcie gwiazdy z małymi tafelkami. W sieni podłoga jest z cegły. Stąd przechodzi się do izby szynkowej z dwoma oknami po szesnaście kafelek każde, z futrynami wykonanymi stolarską robotą i haczykami do zamykania. W tej izbie jest szynkwas z zakratowanymi oknami, podłogą z desek, kominem murowanym z sabatnikiem (piekarnikiem), jak w pierwszej izbie. Jest tutaj piec z zielonych kafli z postumentem murowanym. Pułap jest z desek ułożony. Po lewej stronie szynkwasu jest izba letnia z takimi samymi oknami. Z izby większej po prawej stronie znajdują się solidne drzwi do sklepu z zamkiem i kluczem. Idąc dalej w prawo wchodzimy do izby z kominem i piecem z cegły, oknem i okiennicą. Z tej izby wychodzi się do drugiej izby bez zamka, z piecem dwie izby ogrzewającym i blachą żelazną, z jednym oknem z okiennicą wewnątrz. Przechodzimy do następnej izby gościnnej z antabą i szlusakiem nie mające klucza, z murowanym kominkiem, jednym oknem z okiennicą jak w poprzedniej izbie gościnnej. Podłogi wszędzie wykonane są z drewna, ściany i sufity otynkowane. 

Po lewej stronie w sieni jest kuchnia, do której prowadzą drzwi zamykane na klucz. Jest tutaj kotlina kapturem i pętem żelaznym do gotowania gościom jadła. Okna, pułap, podłoga jak w innych izbach. Z sieni na górę wiodą schody zdobione galeryjką z poręczami. Jest tam izba z drzwiami z zamkiem zamykanym na klucz, z oknem okrągły z tafelkami zamykające się haczykiem, z murowanym kominkiem z kapturem, podłogą z desek. Na strychu tej izby są dwa pomieszczenia na obrok i siano z pułapem ułożonym z desek. Dach pokryty jest dachówką karpią łuską zwany. Są trzy dymniki. 

Na dole jest stajnia, do której prowadzą drzwi fasowane z zamkami i klamką na zawiasach i hakach żelaznych. Są tam żłoby i drabki. Po bokach jest podłoga, a środkiem bruk. Drzwi do wjazdu i wyjazdu zawieszone są na hakach i żelaznych zawiasach. Każde wrota zamykają się na trzy zamki. W stajni są trzy okienka z kratami drewnianymi. Pułap ułożony jest z desek. Przy austerii jest studnia cembrowana balami bez wiaderka.

Na tym kończy się opis budynków dworskich. 

Mój przypis: Izb gościnnych w karczmie było kilka. Należało być przygotowanym na gości, gdyż tutaj od dawna wiódł trakt pocztowy, co wdać na mapce. Z opisu wynika, że były dwa cieki wodne zwane strugami, Młynówka i Laskowiec. Po drugiej stronie drogi wiodącej do dworu znajdowały się stodoły, dlatego lokalizacja spichrzów, gdzie przetrzymywano zboże, znajduje się w tej części dworskich zabudowań. 

Część trzecia 

Wsie Zaspy i Miłkowice 

Zaspy

Wieś zamieszkiwali półrolnicy, komornicy, czynszownicy, służba folwarczna i dworska. 

Półrolnicy mieszkali w obejściu z domem, stodołą z jednym klepiskiem, oborą, chlewem, komorą na drób. Budynki budowano z drewna, lub murowano, dachy kryto słomą, drzwi i wrota były na zawiasach i hakach żelaznych. Chałupa miała sień, izbę, komorę podłogę z cegły, pułap z desek. W izbie był komin i kuchnia murowana, dwa okna o dwunastu tafelkach często wybitych i załatanych. Sprzęt rolniczy - wozy, pługi, radła, kosy, sierpy, dzierżawili od dworu, także nasiona pod zasiew. 

Ziemię obrabiali, ale należała ona do pana. W zamian odrabiali pańszczyznę łącznie pięć dni w tygodniu: ręcznie, trzy dni w tygodniu sprzężajną parą koni lub parą wołów, jeden dzień pracy w lesie, dwa dni przy inwentarzu, przy płukaniu i strzyżeniu owiec. Wykonując pracę musieli przynieść narzędzia pług, wóz, radło, rydel, siekierę, sierp… Obowiązkiem ich było zadbać o kominy, sadzę wycierać, odbywać straż wokół dworu, pól i inwentarza. Oddawali do dworu cztery kapłony, pięć kurcząt, trzydzieści jaj, sztukę uprzędzonego i wypranego lnu. 

Inwentarz jaki posiadali półrolnicy to konie, dwa lub jeden; dwa woły siwe, płowe, dropiate, czarne lub czerwone; krowy o takim samym umaszczeniu jak woły.

Półrolnicy Zaspy:

1. Grzegorz Soroki

2. Franciszek Pastuszka 

3. Walenty Krawczyk

4. Szymon Frątczak

5. Wincenty Misiak

6. Franciszek Augustyniak

7. Franciszek Jędrasiak

8. Andrzej Oslazlak

9. Wawrzyniec Jabłoński młynarz wiatraczny, za to płaci dworowi czynszu żyta sto dziewięćdziesiąt … surowce i mlewisko darmo miele. Drugi wiatrak opustoszały

Czworaki

Na mieszkaniu pańskim nad przewozami były czworaki, w których mieszkali fornale, koszykarz, a w czwartym zamieszkiwał czynszownik Wojciech Pilarz, w chałupie, obok której był chlewik. 

W kolejnych chałupach zamieszkiwali: Walenty Kaźmierczak komornik, nie mając żadnego inwentarza pańskiego, brał go od dworu i za to robi w tydzień dni dwa. Darmoch żadnych nie wyprawia. 

Prukarz stróż od gorzelni, nie ma żadnego mienia pańskiego i żadnych darmoch nie odrabia 

Franaszek, pastuch nie ma nic pańskiego i żadnego zaciągu nie robi. 

Antoni Olejniczak, ma kawałek łąki z ogródkiem, z tego robi dworowi dni dwanaście 

Gertruda Walczakówna bierze z folwarku pańskiego kopiznę z tego robi dworowi dwa dni w tydzień i bez potrącenia dnia chodzi do strzyżenia owiec. 

Włodarz tu ordynaryję bierze jako służący. 

Paweł… nie ma nic pańskiego tylko najmuje się dworowi za pieniądze. Kominowe wraz z innymi dworskimi opłaca… 

Austeria u przewozu, do której zajazd był z dwoma wrotami dużymi do wjazdu, a trzecim do wyjazdu ze stajni. W środku do samej stajni była droga z wrotami na biegunach drewnianych bez żelastwa. Do wjazdu i wyjazdu były drzwi na kłódkę i popręg zamykane. Po prawej ręce wchodzącego, do Miłkowic idąc, jest izba z szynkiem, do której drzwi prowadzą do izby i do kuchni, z żelaznymi hakami i zawiasami. Okna są z małymi kafelkami. Jest sklep i komora, stajnie ze żłobami dla koni. Do tego gościńca należy prom do przewożenia na Warcie. U samego przewozu nad rzeką jest stajnia. Jest tu też dom, chlewik i inne zabudowania gospodarcze. Dom ten należy do Franciszka Lisowskiego, który płaci dworowi czynszu sześćdziesiąt. … Druga chałupa, w której mieszka czynszownik Kubisak, płaci dworowi rocznie czynsz sześćdziesiąt…