Inwentarz Czartki Wielkie (1815)

Źródło inwentarza:

Akta notariusza Jana Strachowskiego z roku 1815. (Archiwum Państwowe w Łodzi, oddział w Sieradzu)

Tekst z oryginalnego inwentarza przepisał Piotr Tameczka.

Mapa Kwatermistrzowska

Na mocy decyzji podjętej przez Radę Familijną dnia 23 maja 1815 roku postanowiono wydzierżawić połowę wsi Czartek Wielkich; będącą własnością zmarłego w tymże roku Walerjana Czartkowskiego, ogłaszając publiczną licytację.

22 czerwca doszło do licytacji pomienionej wsi. Po wygaśnięciu ostatniej świeczki dzierżawa przybita została za finalną summę 1704 złotych polskich na rzecz Jakuba Osińskiego, jako plus licytanta.

4 lipca pisarz aktowy Jan Strachowski wezwany przez Wincentego Czartkowskiego i Jakuba Osińskiego dokonuje opisy połowy wsi Czartek Wielkich.

Budynki Dworskie

Pomięszkanie zrobione z browaru dawniey, do którego wchodząc iest bruk przed sienią z kamieni dany. Drzwi do sieni z dworu na zawiasach i hakach z wrzecądzem i szkoble[m] ze dworu, a zewnątrz w sieni z klamką i zapor[ą] drewnianemi. Po lewey ręce iest izba, do którey drzwi ordynaryiną także robotą iak w sieni na zawiasach i hakach z klamką, rękoieścią i antab[ą] żelaznemi, podłoga z tarcic ułożona, piec i komin prostą robotą. Po prawey ręce iest przeforszta z tarcic, do którey drzwi na zawiasach i hakach żelaznych z wrzecądzem i szkoblem, w tey podłogi izdebce niemasz. W pokoiu tak pierwszym iako i pokoiku drugim po iednym oknie w pokoiu pierwszym dwie szyby wybite, tafelek małych trzy, w alkierzyku zaś przeforsztownym tafelek przepękniętych na wpoł dwie, z izby pierwszey iest komora, do którey wchodząc z izby są drzwi na zawiasach i hakach żelaznych i wrzecądzem, haczykiem i szkoblem żelaznym do zamykania. Z tey komory są drzwi wychodne na podworze na zawiasach i hakach żelaznych na zaporę drewnianą zewnątrz zamykaiące się u których z podwórza iest wrzecądz i szkobel w środku sieni iest kuchnia przeforsztowana do którey drzwi są na biegunach drewnianych, z wrzecądzem i szkoblem, komin od dołu iest w branemurach z kamieni murowany, a daley w stożyny, nad wierzchem gliną oblepiony. Na przeciwko iest izba czeladnia, w którey podłogi niemasz, komin prostą robotą, za kominem zamiast pieca kotlina, okno iedno małe kafelki dawane, w którym brakuie szyb pięć, na tyle dziura wyrznięta do rynny, którą leie się woda do kociałka robienia piwa. W tym budynku całkim iest pułap z tarcic dany nad izbami, i polepa cieńka, nad komorą zaś pułapu niemasz. Ten budynek był od dołu szkudłami podbity dwiema szorami lecz teraz te szkudły pogniły, przez co kozły pogniły, i w dachu reperacyi potrzebuie, i przyciesi także podwleczenia. Za tym mieszkaniem iest studnia z cembrzyną, żórawiem i kosiurem znacznie zdezelowana. Za tym mięszkaniem iest kubł do wieprzy tuczenia mały z różnych kawałków drzewa starego postawiony, za tym mięszkaniem iest ogród zasadzony kartoflami, a częścią nieiakąś od dołu makiem i pasternakiem zasiany kawałkami, którego warzywa, iż nie iest opelone tylko raz przed chwastem rekognoskować nie można, kartofle zaś opelone, na górce ku części wielmożnego Osińskiego iest suszarnia postawiona z drzewa kostkowego pod snopkami, do którei drzwi dwoie na zawiasach i hakach z wrzecądzami i szkoblami. Pod tym budynkiem brakuie przyciesi. Ten budynek w cale w złym mieyscu iest postawiony, i grozi obiema częściom niebezpieczeństwem ognia.

Ku sadzawce są zaś w podwórzu postawione budynki, szpicherek o dwóch kondygnacyach staroświeckich modelem postawiony do którego wchodząc od dołu, i u góry są drzwi na zawiasach i hakach żelaznych z wrzecądzem i szkoblami do zamykania, schodów na górę żadnych nie masz, tylko po drabce wchodzą[c] około tego szpicherka iest chlewików z różnego starego drzewa przybudowanych pięć, u których trzech są wrzecądze i szkoble żelazne do zamykania. Ten szpicherek z przybudowanemi chlewikami reperacyi żadney niewart, iak tylko rozebrania, a nowego postawienia. Za tym szpicherkiem niedaleko iest wystawiona razem oborka z staienką i wozowienką i chlewiczek mały. Ten budynek całki obala się i nowego postawienia potrzebuiący, gdyż inwentarze na zimę niemiałyby się gdzie pomieścić, w którym mało co ieszcze można wybrać drzewa zdatnego na przestawienie, a przyciesi zupełnie nowe podawać, gdyż stare zupełnie pogniły, dla mokrości i ten budynek w inne mieysce przenieść.

Stodoła o dwóch klepiskach z drzewa rzniętego stawiana, na którey w środku kozły pozałamywały się, i ściany poprężyły, przyciesi pogniły, która także nowego i wczesnego przestawienia potrzebuie. Płoty na około zabudowania dworskiego od sadu i od podwórza niemniey od wsi są nienaygorsze, resztuiące zaś nowego postawienia potrzebuiące.

Po ukończonym opisie zabudowań dworskich przystąpił niżey podpisany Pisarz do opisu obsiewów dworskich, które podług opisu anszlagu wyciągniętego dnia trzydziestego miesiąca maja roku bierzącego tysiąc ośmset piętnastego są takowe:

Żyta od granic Witowskich na pierwszym staiu iest szerokości lasek siedm, długości trzydzieści trzy, w tym samym dziale na drugim staiu szerokości lasek siedmnaście i trzy z ośmiu, długości dwadzieścia siedm łokci cztery. Na Nosowiu na klinach na którym staiu ma Mateusz komornik Frątczak tyk cztery, które cztery tyki nierachuią się do zbioru dworskiego, lecz te z ogułu szerokości lasek dwudziestu dwóch, wytrącaią się, iako też, długości lasek tego staia trzydziestu trzech łokci szościu, a zatym nie zostaie do zbioru dworskiego z tego staia, iak szerokości lasek ośmnaście, długości trzydzieści trzy i sześć łokci. Na głębokiej bruździe nazwanym staiu szerokości lasek trzydzieści trzy i pół długości trzydzieści trzy i łokci sześć. Na górce od Witowa szerokości lasek trzydzieści ieden i sześć z ośmiu, długości trzydzieści i sześć łokci. Na smugu szerokości lasek ośmnaście, długości trzydzieści i sześć. Za Smugiem ku Cielcom dwadzieścia dziewięć i pół szerokości, długości trzydzieści dwa. Na pustey roli po Franciszku pułrolniku iest żyta zasianego przez stay czworo na szerz prętów trzy, lecz na tym staiu pustey roli ma drugie staie ode wsi zasiane karczmarz Frątczak, a zatym to potrącaiąc, nie zostaie na sprzęt do dworu iak stay trzy których szerokości lasek po trzy, a długości dziewięć dziesiąt i pięć.

Pszenicy Na Smugu od Witowa szerokości lasek ośmnaście, długości dwadzieścia siedm i łokci pięc. Od granic Witowskich iest pszenicy zasianey szerokości lasek ośmnaście, długości trzydzieści trzy, lecz że ta ma bydź zasiana do małych Czartek części dożywociu jey podległey, oświadczyła pozostała Wdowa, i ta do prowentu wsi Czartek wielkich nie likwiduie się, którą w ostatnim roku trzecim dzierżawy expiruiącego kontraktu, w tey ilości odsiać swym ziarnem i zaorać taż pozostała Wdowa obowiązała się.

Jarzyna. Jęczmienia za stodołami chłopskiemi lasek szerokości dwanaście, długości przez troie stay ośmdziesiąt i ośm. Za Ozdem na dziale jęczmienia szerokości lasek ośmnaście i pięć z ośmiu, długości dwadzieścia dziewięć łokci siedm. Na tymże dziale przy jęczmieniu iest zasianego lnu przysiewkowego karczmarza dwa, Józefa Rogaskiego dwa, marcinki ieden, Matusa Frątczaka ieden, kowala ieden, Ludwiczki kowalowny ieden, których oguł przysianego lnu wynosi prętów trzy, pańskiego na prowent zasianego lasek szerokości cztery, długości dwadzieścia dziewięć łokci siedm. Na staiu pułrolniczym pustym jęczmienia przez stai dwoie szerokości laska iedna i łokci cztery, długości lasek pięćdziesiąt dziewięć. Na Krucicach jęczmienia szerokości lasek siedmnaście łokci pięć, długości lasek ośm.

Owsa za Ozdem szerokosci dziewiętnaście łokci cztery długości siedmdziesiąt ośm. Ku granicom Cieleckim na roli pułrolniczey szerokości laska iedna, a przez stay troie długości siedmdziesiąt. Od granic Zielęckich stay troie na roli pułrolniczey, szerokości lasek dwie, długości dziewiędziesiąt. Na drugim staiu od tychże granic szerokości lasek trzy łokci dwa, długości siedmdziesiąt trzy, łokci sześć, która rola iest pułrolnicza. Na klinach po pułrolniku stay dwa, szerokości lasek trzy, łokieć ieden, długości siedmdziesiąt łokci pięć.

Grochu. Na Dziale od granic Cieleckich szerokości lasek dziewiętnaście, łokci pięć, długości dwadzieścia pięć, na pustey roli pułrolniczey szerokości laska iedna, łokci pięć, długości pięćdziesiąt dziewięć. Na Przydziałkach przez staie iedno szerokości laska iedna, łokci pięć, długości trzydzieści dwa i łokci pięć, na przydziałkach po pułrolniku staie iedno szerokości lasek dwie, długości trzydzieści dwa.

Tatarki. Od granic Cieleckich szerokości laska iedna, łokci pięć, długości czterdzieści dwa. Na Klinach pod lasem Zielęckim szerokości piętnaście, długości dwadzieścia cztery, ta przez niskość gruntu wymokła i licha. Na Dziale za stodołami po pułrolniku przez stay dwoie do granic Cieleckich szerokości lasek dwanaście, długości siedmdziesiąt pięć, ta przez późny zasiew iest licha.

Rzepaku. Na Krucicach rzepaku lasek szerokości pięć, długości ośm, który iest lichy.

Prosa zasianego za łąkami lasek trzy szerokości, długości dwadzieścia siedm i dwie z ośmiu, w tym staiu iest fornalowego przysianego jęczmienia lasek dwie szerokości, a długości dwadzieścia siedm. Na drugim staiu tego działu niemasz nic pańskiego tylko same przysiewki komorników. Na Krucicach Brukwi i Kapusty zasadzoney brukwi zagonów ośm, kapusty dziesięć przy pańskiey tey roli maią przysiewnicy po dwa zagony, iako to kowal zagon ieden, Mateusz Frątczak ieden, Józef Rogaski dwa, karczmarz dwa. Za łąkami iest kartofli zasadzonych szerokości lasek dwadzieścia, przy których przysiewki maią karczmarz na swey mierzwie zagonów ośm, a dziewiąty zagon za komorne, Rogaski młody trzy, kowal dwa, Marcinka zagon ieden, kowalowna ieden, Józef Woźniak do roli czyli ogroda dodatka zagon ieden.

Ugoru podoranego. Za Łąkami nad olszyną szerokości lasek dziesięć, łokci cztery, długości lasek dwadzieścia ieden. Od Glinianek na dzieliku przy drodze szerokości lasek iedenaście, długości trzydzieści. Pod Dembiną Zielęcką szerokości lasek dwadzieścia trzy, długości trzydzieści ośm, na drugim staiu przy Gliniankach szerokości lasek ośmnaście, długości piętnaście. Na końcu teyże roli pod Olszyną przy Gliniankach szerokości dwanaście, długości dwanaście.

Summa wynosi Ugoru podoranego szerokości lasek siedmdziesiąt cztery łokci cztery długości lasek stoszesnaście.

Niepodoranego Ugoru. Za Łąkami nad Olszyną szerokości dwanaście, długości dwadzieścia cztery, przy Drodze Wartskiej na dwóch staiach od Glinianek szerokości trzydzieści cztery, długości sześćdziesiąt, od Gościeńca do Czartek wielkich należącego nad Drogą Wartską ku Górze na Smugu, przez stay dwa szerokości lasek ośmnaście długości pięćdziesiąt, na dziale Lisie Jamy zwany nad granicą Zielęcką przez stai dwoie szerokości dwadzieścia dwa, długości pięćdziesiąt siedm. Na trzecim staiu od Drogi Wartskiej szerokości lasek czternaście długości trzydzieści ieden. Summa Ugoru niepodoranego wynosi szerokości lasek sto, długości dwieście dwadzieścia dwie laski.

Na pustych, po pułrolniku Frącku u Gościeńca nad Drogą Wartską ku Górze stay dwa szerokości lasek dwie, długości pięćdziesiąt. Na Krucicy od łąki nad Olszyną szerokości lasek dwie, długości piętnaście. Od Wiatraka Krąkowskiego po lewey stronie Drogi Wartskiey ku Górze przez stay dwoie szerokości pięć lasek, długości czterdzieści siedm. Od Drogi Wartskiey ku Górze idącey po prawey stronie szerokości lasek dwie łokci pięć, długości trzydzieści, po lewey stronie teyże drogi do granic Czartek małych szerokości lasek cztery, długości czterdzieści siedm opod samym Wiatrakiem Krąkowskim szerokości laska iedna, łokci dwa, długości piętnaście. Summa niepodoranego ugoru pustego szerokości lasek szesnaście łokci siedm, długości dwieście cztery. Na tegoż pułrolnika dziale od dołu ku granicy Czartek małych przez młynarza Krąkowskiego iest zasadzonych kartofli szerokości lasek iedna łokci dwa, długości dwadzieścia dziewięć. Na tegoż roli pułrolnika na Dąbku pod małemi Czartkami przez stay dwa zasiał pierwsze te staie Mateusz komornik jęczmieniem, a drugie staie Ludwik fornal owsem.

Po ukończeniu opisu obsiewów dworskich i ugoru przystąpił niżey podpisany pisarz aktowy do opisu włościan, zabudowań, inwentarzy danym tymże niemniey powinności odrabiania, a naypierw do pierwszey Chałupy w którey siedzi Józef Woźniak, zagrodnik, ma chałupę nienaygorszą, tylko komina nalepienia potrzebuiącą, oborkę i stodołkę nienaygorsze, bydła pańskiego wołów parę, krowę iednę, świnię iednę, pług z żelaztwem i radlicą, kosę trawną, sierp, siekierę, wóz bosy, robi pańskiego w tydzień ręczno lub bydłem oruie po lasek cztery, robi tłuk cztery, dwie do oziminy, a dwie do jarzyny, darmochy odrabia, do lnu moczenia, rozstawiania, wyrzucania, kapusty i brukwi sadzenia, opelenia, ociskania, stróży za koleią, strzeżenia, prania trzy razy do roku i sadzy wycierania, niemniey do Warty lub Błaszków ieżdzenia iak każą pieszo lub wołmi drogi odprawia, jay mendel daie i kapłona iednego, drugi Piotr Lezik, zagrodnik, ma chałupę dobrą, oborę złą zupełnie, stodołę nienaygorszą, ma wołu iednego pańskiego a za drugiego podupadłego przez podwody kaliskie talarów pruskich iedenaście, resztę to samo ma co i pierwszy i te same powinności odbywa i daniny daie. Trzeci Marcin Grzegorz, pułrolnik, ma chałupę złą, oborę nienaygorszą, stodołę złą, wołów parę pańskich i świnię. Wóz przepadł mu na podwodzie, pług, radło, siekierę, kosę od trawy ma także pańskie, robi dni sześć lub za dwa dni orze po lasek siedm, resztę powinności tych samych odbywa i daniny daie co i zagrodnicy, tudzież tłuki. Czwarty Mateusz, komornik, chałupa zła, oborki dwie z chlewikiem złe, stodołkę nienaygorszą tylko przyciesi podwleczenia potrzebuiącą. Inwentarza żadnego pańskiego nie ma, gdyż iakowy był po zmarłym pułrolniku na placu tym niegdy Wielmożny Czartkowski dziedzic do dworu zabrał, i ten sprzedany przez licytacyą został. Na końcu iest Chałupa w którey siedzi kowal Antoni Obiborski, chałupa nienaygorsza, stodoły ani oborki niema, ma statki niektóre kowalskie pańskie, które są w inwentarzu przy spisie sądowym umieszczone. Szósty Gościeniec nad drogą bitą, w którym mieszka Woyciech karczmarz i Józef Rogaski, komornik, których powinności tu się nie wyrażaią, gdyż są w inwentarzu sadowym umieszczone i do nich referować się ma Wielmożny Dzierżawca.